Woonwagenbewoners
Al eeuwen trekken mensen voor hun beroep van de ene plaats naar de andere en overnachten in herbergen of boerenschuren. Door het verbeteren van wegen werden dorpen en steden in de tweede helft negentiende eeuw beter bereikbaar en werd het gemakkelijker om met een wagen rond te trekken. Woonwagens ontwikkelden zich uit karren die door de reizende bevolking werden meegevoerd. De wagens waren overtrokken met zeil en getrokken door een paard. Zo werd het mogelijk om met het hele gezin te reizen. In de twintigste eeuw kwam de groepsnaam ‘woonwagenbewoners’ in zwang, te onderscheiden van de Sinti en Roma die een geheel eigen ontstaansgeschiedenis hebben die veel verder teruggaat. In 1918 werd de Woonwagenwet van kracht. Die stelde regels voor de woonwagen en de bewoners, was bedoeld om de toename van woonwagens af te remmen en maakte een eind aan de vrijheid om wagens overal neer te zetten. In de Tweede Wereldoorlog werd het reizen geheel verboden. Na de bevrijding was het beleid erop gericht de woonwagens te concentreren door regionale woonwagencentra in te richten. Door de concentratie in grote kampen konden de reizigers steeds minder hun oorspronkelijke beroepen uitoefenen. In 1977 werd het overheidsbeleid veranderd in ‘deconcentratie’, kleine centra met tien tot vijftien standplaatsen. In 1998 werd de Woonwagenwet afgeschaft. De cultuur van de ‘reizigers’ wordt niet meer bij wet beschermd. Momenteel hanteren veel gemeenten een 'uitsterfbeleid'. Als bewoners overlijden, verdwijnt de standplaats.
Woonwagenbewoners zijn van oorsprong afkomstig uit Nederland en de ons omringende landen. Hun geschiedenis gaat terug naar de Gouden Eeuw (periode die grotendeels samenvalt met de 17e eeuw). Woonwagenbewoners reisden om te voorzien in hun bestaan. Zij werkten als seizoenarbeiders, handwerkslieden en kooplui en fungeerden tevens als ‘nieuwsoverbrengers’. In de loop van der eeuwen verminderde de behoefte aan hun diensten en raakten de woonwagenbewoners steeds meer in een maatschappelijk, sociaal en geografisch isolement. Ze werden letterlijk en figuurlijk verdrongen naar de rand van de samenleving. Met als gevolg dat men op vaste plekken veelal aan rand van een plaats vestigden.
De cultuur van de woonwagenbewoners is een cultuur van overleven. Vanwege het trekverbod reizen de woonwagenbewoners niet meer met hun woonwagens door het land. De wagens en caravans lijken tegenwoordig vaak op gewone huizen maar zijn dat niet. Voor de woonwagenbewoners is het belangrijk dat hun wagen geen fundering heeft, geen stenen rijtjeshuis is, de vloer boven het maaiveld ligt met een opstapje voor de voordeur. Toch heeft de woonwagenbewoner, ook degene die, al dan niet gedwongen, in een stenen huis woont, zijn eigen manier van denken en eigen cultuur. De woonwagencultuur is een vorm van immaterieel erfgoed die nauw verbonden is met de culturele identiteit van de woonwagenbewoners in Nederland. Met betrekking tot de wooncultuur kan gezegd worden dat het gevoel van het wonen in een wagen is gebleven. In de wagen gelden strenge regels met betrekking tot hygiëne. Er worden binnen geen schoenen gedragen. Men wast de handen nooit in de gootsteen. Dat de cultuur sterk bepaald wordt door de sociale cohesie en het familieverband komt tot uiting in aantal fenomenen. Families wonen dicht bij elkaar. Kinderen worden vernoemd naar grootouders en er worden bijnamen gebruikt. Er is een zeer gastvrije eetcultuur. De bezoeker krijgt altijd eten en drinken en er zijn géén vaste tijden voor de maaltijden. Ook op het gebied van levenslooprituelen uit zich de sterke onderlinge band. Van de Eerste Communie wordt een groot feest gemaakt. Vóór het huwelijk is er de traditie van het samen weglopen van een jongen en een meisje. Rondom een begrafenis zijn er ook bijzondere gebruiken. Met betrekking tot werk geldt dat woonwagenbewoners van oudsher ambachten en ambulante beroepen beoefenden. Werken voor een baas is strijdig met de hang naar vrijheid en het gevoel van eigenwaarde.
Een geschiedenis die wordt gekenmerkt door uitsluiting en een leven aan de rand van de samenleving.
De overheid heeft daar zelf een steentje aan bijgedragen door woonwagenbewoners in de jaren zestig apart te zetten. Er werden grote woonwagencentra opgericht met betere voorzieningen waar deze ‘landlopers en vrijheidsbuiters’ moesten worden heropgevoed tot ‘eerzame burgers’. De kampen lagen vaak ver weg van de rest van de burgermaatschappij. Ze hadden een eigen clubgebouw, een eigen basisschooltje voor de kinderen en eigen sociaal werkers. Deze ondersteunden de bewoners, die vaak niet konden lezen of schrijven omdat ze door het rondtrekken te weinig of geen school hadden gevolgd, met allerhande zaken. De centra hadden niet zelden een slagboom en bewaking aan de ingang.
Het verplicht wonen op de grote centra heeft de mensen die een hard maar vrij leven gewend waren, die hun bestaan ontleenden aan het rondtrekkend zaken doen, geketend en getekend. Het rondreizen met de woonwagen werd hen goeddeels onmogelijk gemaakt. Daarbij was de concurrentie op de centra groot, omdat veel bewoners dezelfde beroepen uitoefenden. Velen verloren daardoor hun inkomstenbron en zagen zich genoodzaakt terug te vallen op een uitkering.
Niet lang na de invoering van het grote kampenbeleid, gooide de overheid het roer weer om. Men was tot de conclusie gekomen dat woonwagenbewoners toch beter af waren te midden van de rest van de samenleving. En dus moesten de mensen weer verhuizen, dit keer naar kleinere locaties in gemeenten. Dat ging niet zonder slag of stoot. Veel gemeenten stonden niet te springen om woonwagenbewoners te huisvesten. En ook veel woonwagenbewoners boden verzet, eenmaal gewend aan het samen leven op de grote centra. Er bestaan nu nog zo’n zestien grote centra in ons land. Alle overige centra zijn opgeheven en de bewoners ervan verspreid over kleinere locaties in gemeenten.
Het is in het licht van deze achtergrond van dwang en overheidsbemoeienis niet verwonderlijk dat, vooral de oudere woonwagenbewoners vaak nog wantrouwend staan tegenover overheidsinstanties. Maar ook tegenover de burgermaatschappij waarin, door een gebrek aan kennis over de geschiedenis en cultuur van de mensen van de wagen, nog altijd veel onbegrip en vooroordelen bestaan.
Tegenwoordig vechten woonwagenbewoners voor het behoud van hun cultuur. In de meeste gemeenten worden te weinig woonwagenstandplaatsen bijgebouwd. Sommige gemeenten heffen woonwagenstandplaatsen zelfs helemaal op omdat ze geen woonwagens meer willen. In woonwagenkringen wordt dit ook wel uitsterfbeleid genoemd. Kinderen hebben immers geen uitzicht meer op een toekomst in de woonwagen. Woonwagenbewoners zijn bang dat hun cultuur verloren gaat als er geen omslag komt in het beleid van gemeenten. Verschillende verenigingen van woonwagenbewoners spannen zich daarom in om het huidige tij te keren, zodat bewoners van woonwagens kunnen blijven wonen en leven zoals zij dat gewend zijn.
Lijst met achternamen van woonwagenbewoners die vanaf 1918, toen de Woonwagenwet van kracht werd, tot ca. 1923, in Noord Brabant, verbleven.
Achternaam - beroep - partner - woonplaats
opmerking niet compleet
- Damen koopman in galanteriën Timmermans s-Hertogenbosch
- Alles acrobaat Zernitz (niet genoemd)
- Helmerich acrobaat Natterman Heesch
- Scheffers arbeider Grootum Uden
- Mels arbeider Leest, van der Oss
- Heuvel, van den arbeider Olthuizen Uden
- Henraat arbeider Pijnenburg Uden
- Kuijpers arbeider Wilms Uden
- Vos, de arbeider Koumans Oosterhout
- Christ arbeider Biene, van Oosterhout
- Beekwilder koopman in touw Lingen, van s-Hertogenbosch
- Vos, van kermisreiziger Baardewijk, van Nijmegen
- Bergen, van koopman in galanteriën Timmermans Oss
- Vugt, van venter n.g. Oss
- Reeken, van koopman in galanteriën en bakker (oliebollen) Crompvoets Nijmegen
- Mels koopman Reuvers Oss
- Reuvers koopman Heijden, van der Oss
- Reuvers koopman Pruimboom Oss
- Janssen koopman Bosch, van den s-Hertogenbosch
- Visser koopman Janssen Groesbeek
- Koning, de mandenmaker Hartman s-Hertogenbosch
- Lierop, van scharenslijper Swinkels Erp
- Gulik, van scharenslijper Vlemmix Eindhoven
- Lierop, van stoelenmatter Liefvoort, van de Helmond
- Netten ventster Pruimboom s-Hertogenbosch
- Verberk koperslager Goossens Helmond B
- Valkenburg, van koopman Gielis Oss
- Haarlem, van koopvrouw Vonder Wijk bij Duurstede
- Mels arbeider Leest, van der Oss B
- Schneider koperslager Roth Oosterhout
- Zimmerman schipper (niet genoemd) Ravenstein
- Vries, de koopman Souilljee Oss
- Valkenburg, van mandenmaker Zummeren, van Oss
- Lourensen koopvrouw in galanteriën Leeuwen, van Eindhoven
- Cuijk, van machinist (in polderbemalingen) en stoelenmatter Willems Heerlen
- Verleg koopman in galanteriën Sanden, van der Geldrop
- Brouwer koopman in manufacturen en parapluies Schalks s-Hertogenbosch
- Schmitz kermisreiziger Bekkers Soerendonk
- Rijzewijk, van schoenmaker Rokven Heusden
- Bergen, van stoelenmatter Boxtel, van Cuijk
- Schmitz koopman in lompen Homelen, van s-Hertogenbosch
- Linden, van der kermisreiziger Gerrits Woensel
- Weber koopman Gulik, van s-Hertogenbosch
- Kerkhof, van de koopman in galanteriën Netten Helmond
- Burg koopman in parapluies Netten s-Hertogenbosch
- Hartogs scharenslijper Ven, van de Maastricht
- Gulik, van koopman Netten s-Hertogenbosch
- Schmitz lompenkoopman Homelen, van s-Hertogenbosch
- Hendriks mandenmaker Bergen, van Cuijk
- Pol, van de mandenmaker Lierop, van Woensel
- Lourenssen handel in galanteriën Claassen Grave
- Hartogs scharenslijper Ven, van de Oud-Vroenhoven
- Werrens turfhandelaar Breemen, van Gestel
- Pol, van de mandemaker Lierop, van Eindhoven
- Vervoort stucadoor Cools Valkenswaard
- Wanrooij, van vent met galanteriën Liempt, van Schijndel
- Rokven harmonicaspeler Seller s-Hertogenbosch
- Cupers zonder beroep Gräfe Maaseijk
- Slegers koopman Weber s-Hertogenbosch
- Heurkens (onbekend) (Onbekend) (onbekend)
- Schoonheim koopman (niet genoemd) Weert
- Hartogs koopman en harmonicaspeler Passon Woensel
- Denis koopman Hoorn, van der Soerendonk
- Akkerman artist-theaterdirecteur Boltini Borgert Eindhoven
- Berkel, van koopman Bertrams Stratum
- Esch, van koopman en kermisreiziger Berg, van den Valkenswaard
- Schaeffer koopvrouw Schuman Weert
- Netten koopvrouw Opstraat s-Hertogenbosch
- Rokven koopman Seller s-Hertogenbosch
- Netten stoelenmatter, handel in lompen en potten en pannen Steevens niet genoemd
- Stevens bezembinder Geurts niet genoemd
- Kelders koopvrouw in lompen Gulik niet genoemd
- Homelen, van lompenhandelaarster Schmitz s-Hertogenbosch
- Paashuis orgeldraaier en turfventer Werrens Gestel
- Werrens turfventer Heijlen Gestel
- Werrens koopman Stevens Gestel
- Werrens orgeldraaier Hartogs Woensel
- Bertrams kermisreizigster Bloemers Stratum
- Scheffers arbeider Grootum Uden
- Denie koopman Claassen Uden
- Oursouw, van koopman Boom Uden
- Oursouw, van bezembinder Oudenalder Uden
- Smits koopvrouw (niet genoemd) Uden
- Berg, van den scharenslijper Jansen Uden
- Esch, van koopman en kermisreiziger Spierings Uden
- Kammen, van der venter Berg, van den Uden
- Bierens venter Bueren, van Tilburg
- Vlemmix scharenslijper Esch, van Uden
- Duijts koopman in lompen Waggelmans s-Hertogenbosch
- Aerts koopman Becker Princenhage
- Rombouts loodgieter Tulden, van Breda
- Aerts fabrieksarbeider (niet genoemd) Gilze en Rijen
- Maasmans koopman Elteren, van Breda
- Decoux scharenslijper Vanhassche Aerschot (B)
- Roos koopman Groen, de Breda
- Klokgieters koperslager Oisterwijk, van Rotterdam
- Henraath scharenslijper Wolters Woensel
- Werrens niet genoemd Leijs Gestel
- Immel goochelaar Meuleman Groningen
- Weijdt houder van eene kermis (werp-) tent Elzakkers Princenhage
- Baun koopman Sas, van s-Gravenhage
- Courtial kermisreiziger Westenberg Zutphen
- Netten koopman Kok, de Breda
- Krijnen scharenslijper Koumans Oosterhout
- Netten stoelenmatter en scharenslijper Bierens Tilburg
- Graat kermisreiziger Kinkels Roermond
- Pruijmboom koopman Dingemans Loon op Zand
- Esch, van stoelenmatter Brand, van den Uden
- Duijts zonder beroep Waggelmans s-Hertogenbosch
- Otto koopman Damen Tilburg
- Vlemmix scharenslijper Esch, van Eindhoven
- Werrens muzikant Sande, van der Tilburg
- Esch, van scharenslijper Thiemann Tilburg
- Kivits koopman Weber Eindhoven
- Puijfelik arbeider Heijmans Oosterhout
- Kaïn kermisreiziger Koekebakker s-Gravenhage
- Heuckelom, van zonder beroep Nolle Uden
- Heuvel, van den arbeider Olthuizen Uden
- Henraat arbeider Pijnenburg Uden
- Kuijpers mollenvanger Endtsieck Uden
- Schelfers lompenkoopman Smits Uden
- Leiendecker muzikant Willem Dordrecht
- Raaijmaekers venter Kuijpers Uden
- Kuijpers arbeider Wilms Uden
- Kivits koopman (niet genoemd) Uden
- Weijdt houder van eene kermis (werp-) tent Elzakkers Princenhage
- Schmitz koopman Hertogs Sterrebeek (B)
- Ruedisueli electricien Blom Breda
- Peer, van koopman Nelemans Breda
- Kok, de koopman Raedemakers Breda
- Roos koopman Groen, de Breda
- Verhagen timmerman (niet genoemd) (niet genoemd)
- Henraat orgeldraaier Biezen, van Raamsdonk
- Schermers timmerman (niet genoemd) Almkerk
- Damen koopman Koene Uden
- Henraath koopman in lompen Wolters Breda
- Kivits koopman Weber Eindhoven
- Schmidt koopman Houten, van
- Wanrooij koopman Goudsmid
- Kivits kermisreiziger Smits Uden
- Henraat kermisreiziger Eenbergen, van Uden
- Veen, van koopman Vissers Dordrecht
- Remmert muzikant Visser Maasniel
- Brantenaar koopman (niet genoemd) Uden
- Pennings koopman Timmers Deurne
- Willems stoelenmatter Wijst, van der Boekel
- Damen (niet genoemd) Gulik, van Uden
- Boxtel, van zonder beroep Swinkels Uden
- Ierland, van koopman Baarst, van Helmond
- Wanrooij artist Schmidt
- Schmidt koopman Kirchyünger Nijmegen
- Kirchyünger koopman Kirchyünger
- Esch, van stoelenmatter Boxtel, van Uden
- Lierop, van scharenslijper Swinkels Erp
- Peelen mandenmaker Lourenssen Uden
- Lourenssen stoelenmatter (niet genoemd) Uden
- Evers koopman Klerk, de s-Gravenhage
- Esch, van kermisreiziger Berg, van den Valkenswaard
- Kuijpers stoelenmatter Esch, van Uden
- Es, van koopman in galanteriën Duijts niet genoemd
- Spaninks kermisreiziger Linden, van der Gestel
- Hoskens grondwerker Clermonts Eindhoven
- Visser muzikant Gulik, van Eindhoven
- Zeelst, van koopman in galanteriën Cornelisse s-Hertogenbosch
- Bos koopman Peters Tilburg
- Verweijmeren koopman in galanteriën Schniermanni Princenhage
- Kok, de koopman Korst Breda
- Kok, de koopman Raedemakers Breda
- Baun koopman Sas, van Oosterhout
- Gulik, van koopman Netten (niet genoemd)
- Becker koopman Barber Princenhage
- Aerts arbeider Becker Princenhage
- Damen koopman Stuiver Tilburg
- Bergh, van den koopman Damen Tilburg
- Alphonsus koopman Raaijmakers Nijmegen
- Dongen, van betonvlechter Kok, de Princenhage
- Aerts koopman Becker Princenhage
- Tak verhuurder van roeibooten Stenger Breda
- Schermers uitvoerder Smit (niet genoemd)
- Christ grondwerker Geerts Oosterhout
- Dekker kermisreiziger Timmermans Breda
- Benner kermisreiziger Tewe (niet genoemd)
- Gulik, van koopman Netten (niet genoemd)
- Willems koopman Made, van der Terheijden
- Bruinsma opzichter Wester Etten en Leur
- Bijnen, van stalknecht Verstappen Teteringen
- Rosmalen, van stalknecht Aa, van der Etten en Leur
- Gogh, van voerman Timmers Teteringen
- Kommers acrobaat Leerdam, van Rotterdam
- Netten stoelenmatter Poppel, van Princenhage
- Verbeircken koopman Koumans Oosterhout
- Koumans koopman Christ Oosterhout
- Sips kermisreiziger Kolen (niet genoemd)
- Maasmans koopman Elteren, van (niet genoemd)
- Alles acrobaat Zernitz (niet genoemd)
- Ven, van der stoelenmatter Poppel, van (niet genoemd)
- Teeffelen, van los werkman Brusselaars Breda
- Heesbeen zonder beroep Mullens Breda
- Herntrich kermisreiziger Gersen Breda
- Klein theaterdirecteur Depmann Breda
- Klein theaterdirecteur Wiedlewsky Breda
- Roelofsen koopman Munnik, de (niet genoemd)
- Becker koopman Barber Princenhage
- Sips koopman Colen Breda
- Linden, van der koopman Snijder Breda
- Janvier carousselhouder (niet genoemd) (niet genoemd)
- Vos, de arbeider Koumans Oosterhout
- Vogels koopman Heijden, van der Oosterhout
- Koumans zonder beroep Essers Oosterhout
- Christ arbeider Biene, van Oosterhout
- Riozzi bioscoophouder Guolano Breda
- Benner kermisreiziger Tewe Teteringen
- Bladel, van koopman Haisch Breda
- Scheffer ploegbaas, grondwerk Ekels Terheijden
- Bouma ploegbaas, grondwerk Ekels Terheijden
- Hulters stoelenmatter Heumen, van Breda
- Gulik, van koopman Netten (niet genoemd)
- Wolfs stoomcarousselhouder (niet genoemd) Breda
- Wolfs stoomcarousselhouder Wolfs Breda
- Tissens kermisreiziger Cohen Gent
- Baum koopman Gerhards Oosterhout
- Baum koopman Vogel Oosterhout
- Krijnen grondwerker Bouman Oosterhout
- Krans koopman Hölzken Venlo
- Xhaffleer koopman Hölzken Asten
- Hölzken stoelenmatter Hermans Asten
- Dommelen, van (niet genoemd) Meeuwsen Eindhoven
- Hölzken koopman in zeeften (niet genoemd) Asten
- Resman kermisreiziger Ropers Wiss (Terborg)
- Geven kermisreiziger Weber Nijmegen
- Hönig arbeider Thijssen Groesbeek
- Kilkens arbeider Meeuwsen Venlo
- Smolders koopman Es, van Asten
- Gerrits koopman in schoenen Kilkens Groesbeek
- Fleuren ijzerkoopman (niet genoemd) Sevenum
- Thijssen bezembinder Bebber, van Groesbeek
- Zwakhoven, van koopman Krebbers Nijmegen
- Sijkens ketellapper Vanbergen Cuijk
- Vonderen, van de (niet genoemd) Schwachöfer (niet genoemd)
- Zwakhoven koopman Krebbers Nijmegen
- Lierop, van scharenslijper Liefvoort, van de Helmond
- Schoenmakers koopman Derks Grave
- Gerrits koopman Kilkens Groesbeek
- Kremers koopman Slaats Weert
- Simon koopman (niet genoemd) Princenhage
- Otto koopman Damen Tilburg
- Baum koopman Duijs Oosterhout
- Netten scharenslijper Poppel, van Breda
- Janvier carousselhouder Willemsen Breda
- Damen koopman Baum Oosterhout
- Verhees paardenkoopman Grondt Schaesberg
- Netten scharenslijper Raaijmakers Breda
- Gersen gebakkraamhouder Lommers Rotterdam
- Damen koopman in sigaren Haase Tilburg
- Henraath scharenslijper Wolters Breda
- Kivits koopman Weber Eindhoven
- Verberk koopman in galanteriën Goossens Helmond
- Esch, van scharenslijper Thiemann Tilburg
- Ierland, van koopman in galanteriën Baast, van Tilburg
- Rokven muzikant Seller s-Hertogenbosch
- Paashuis kermisreiziger en turfhandelaar Werrens Gestel
- Lissum, van lompenkoopman Stuiver Tilburg
- Netten stoelenmatter Stevens Helmond