"Was mijn overleden (groot-)vader en/of (groot-) moeder  fout in de Tweede Wereldoorlog? Hoe en/of waar kan ik daar meer informatie over opvragen? "  Dit soort vragen krijgen wij regelmatig  Hieronder [online] bronnen en tips om zelf onderzoek te verrichten. 

Met fout wordt meestal bedoeld of men NSB-er was, of dat men de vijand hadden geholpen (bv verraad of collaboratie) heeft, of in dienst was getreden bij de Duitse of Italiaanse krijgsmacht. Het is echter niet altijd zo zwart/wit als hier beschreven. Daarom verricht altijd goed onderzoek, voordat je conclusies gaat trekken. Daarnaast verplaats je in de (oorlogs-)tijd. Te vaak kijken we met een hedendaagse blik naar het verleden of we oordelen te snel. We kunnen ons moeilijk verplaatsen in oorlogssituaties. Daarom is de vraag "Wat zou u gedaan hebben?" niet te beantwoorden.

 

Er zijn veel bronnen waar je die gegevens kunt vinden, oa bij het Nationaal Archief en het NIOD, maar ook bij de vele provinciale, regionale of gemeentearchieven. Centrale toegang tot die archieven is de portaal site: Netwerk Oorlogsbronnen.

Zoek je buiten Nederland, gebruik dan het Archief Portaal Europa Second World War.

Start je onderzoek echter altijd met literatuuronderzoek. 

Handig hulpmiddel bij zo'n WOII onderzoek is de digitale Oorlogsgids met daarin de antwoorden op de 25 meest gestelde vragen over de Tweede Wereldoorlog.

 

Let op: bij alle bronnen die je gebruikt moet je vraagtekens zetten of bijvoorbeeld data kloppen. Tijdens en net na de Tweede Wereldoorlog was een hectische tijd.

 

Stap voor stap:

2.  Vraag bij het CBG Centrum voor Familiegeschiedenis de persoonskaart op van de overleden (voor-)ouder waarover je meer WO2 informatie wilt uitzoeken. Dit is niet helemaal gratis. De kaarten bevatten een schat aan informatie. Zo valt in vak 35 te lezen of iemand het Nederlanderschap kwijt is geraakt. Dat kan er op wijzen dat hij/zij in vreemde krijgsdienst is getreden.Als je een kopie van de persoonskaart hebt ontvangen heb je het bewijs dat iemand is overleden.
3. Ga nu bij het Nationaal Archief vragen of er een dossier van de persoon in het Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging (CABR) zit. Dit vooronderzoek is gratis. Je moet daarvoor wel een account aanmaken bij het Nationaal Archief. Het CABR archief wordt 1 januari 2025 openbaar!
   In het CABR archief zitten de gegevens van ruim 300.000 Nederlanders waar na de Tweede Wereldoorlog onderzoek is verricht om te kijken of ze fout waren geweest. 
   Maak eventueel gebruik van het Oorlogsarchief Rode Kruis en NA zoekhulp Verzet in Nederland. Het Rode Kruis oorlogarchief is ook deels online te vinden op de Bad Arolsen ITS website. Incl. gekleurde scans.
4. Als de persoon bekend is kun je het CABR dossier onder voorwaarden inzien door het digitaal of per brief aan te vragen. Daarbij doet u een kopie van de persoonskaart als bewijs van overlijden.
   Veel meer Tweede Wereldoorlog bronnen zijn te vinden via de site Oorlogsbronnen. en  Oorlogslevens. Deze laatste site ook koppeling met allerlei andere databases oa databank  Herinneringscentrum Kamp Westerbork en Bad Arolsen Archief. bezoek zeker deze site!  
5. Een complete ledenlijst van NSB-ers is niet bewaard gebleven. Bij het NIOD hebben ze wel het archief van Nationaal-Socialistische Beweging. Klik op woord Inventaris om te zien wat er in dit archief te vinden is. Online staat de Ledenlijst NSB Amsterdam . Een overzicht van de interneringskampen voor collaborateurs (na 1945) is gemaakt door de werkgroep Herkenning.
6. Via de NSB kranten en tijdschriften is ook veel informatie te vergaren. (Delpher)

Meer over Nederlands Arbeidsfront op de site Historici.nl.
In het Oorlogsarchief van het Rode Kruis [nu bij Nationaal Archief] is informatie te vinden of op te vragen over Nederlanders in Duitse krijgsdienst. Per 25 april 2022 is een deel van dit archief openbaar. Hier de lijst (PDF) van openbare documenten.
De mensen die zijn overleden in concentratiekampen zijn te vinden via de database van het Holocaust archief in Bad Arolsen

 

Belangrijke oorlogsarchieven in het Nationaal Archief 

• Justitie / Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging (1945-1952) (CABR)
• Nederlands Beheersinstituut / Beheersdossiers (1945-1967)
• Stichting Toezicht Politieke Delinquenten (1945-1953)
• Justitie / Bijzondere Jeugdzorg (1945-1950)
• Commissie Opsporing Oorlogsmisdadigers (1942-1984)
• Centraal Afwikkelingsbureau Duitse Schade Uitkeringen (1959-1966)
• Notulen en Vergaderstukken van het College van Secretarissen-Generaal (1940-1943)
• BuZa/Londens Archief (1936-1958)
• Defensie/Londen (1941-1947)
• NSB Gewest III (1934-1937, 1941)

Er is een personenindex op de inventaris van het Nederlandse Beheersinstituut (het NBI beheerde het vermogen van landverraders ea na WOII). In de dossiers zitten soms ook de CABR uitspraken. Daarbij is ook opgenomen de personen die zijn opgenomen in het kader van Operatie Black Tulip. Personen woonachtig in Nederland met een Duitse nationaliteit of met een Duitse echtgenoot/echtegenote. Het NBI beheerde ook hun vermogen.

 

De verkaufsbucher is een dataset met verkooptransacties van (voornamelijk) joodse huizen tijdens de Tweede Wereldoorlog. Panden die door Duitsers werden verkocht in kaart gebracht.  10.000 panden en objecten tussen 1941 en 1944. Hier kun je de namen van de verkopers en kopers vinden. Lees  als toelichting artikel: OpenStaande Rekeningen.

Bijzondere Rechtspleging en door POD/PRA opgepakte personen, zuiveringsbesluit
Het  Directoraat-Generaal voor Bijzondere Rechtspleging (DGBR) werd 5 november 1945 in het leven geroepen door het Ministerie van Justitie. Bijna iedereen die zich tijdens de Tweede Wereldoorlog in Nederland schuldig had gemaakt aan bijvoorbeeld land- en hoogverraad, collaboratie, oorlogsmisdaden, lidmaatschap N.S.B. etc moest voor deze speciale rechtbanken (tribunalen) verschijnen. Uiteindelijk werden er meer dan 16.000 uitspraken gedaan bij de bijzondere rechtbanken en tribunalen in de periode 1944/1945-1948/1950.

De dossiers [300.000 personen] uit het Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging zijn onder voorwaarden te raadplegen bij het Nationaal Archief. In 2025 wordt het CABR archief pas openbaar, in andere landen is men al overgaan tot publicaties. Al in 1944 werden er door rechtbanken in het zuiden van het land uitspraken gedaan conform het militair- en buitengewoon strafrecht. Die zullen volgend jaar openbaar worden.

De gratiedossiers doodstraffen zijn bij het Nationaal Archief te raadplegen. Dit archief is geheel openbaar:

In veel krantenarchieven zijn publicaties te vinden over personen die na de Tweede Wereldoorlog zijn veroordeeld door de rechtbanken Bijzondere Rechtspleging en over opgepakte personen door de Politieke Opsporings Dienst (P.O.D later P.R.A.) of namen van personen gepubliceerd in de Staatscourant in het kader schorsing overeenkomstig Zuiveringsbesluit 1945.

Informatie over alle genoemde persoonsnamen in oa krantenarchieven.

 

Als bron zijn ook het standaardwerk Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog  (te downloaden en doorzoekbaar) van Lou de Jong en de sites Oorlogsbronnen en Fold3 gebruikt. Voor foute burgemeesters is deze lijst interessant.

Honderden Nederlanders hebben hun Nederlanderschap verloren. Lijst Vreemde Krijgsdienst  Daar heb je geen bevestiging van het Ministerie voor nodig, het staat gewoon in de Staatscourant.  Voor overleden Nederlanders in Duitse krijgsdienst kun je ook terecht bij de Gräbersuch-online.