Waar werden mensen ondergebracht wanneer ze te gek waren om los te lopen? Heel veel grote en kleine plaatsen hadden onderkomens voor verwarde mensen, die varieerden van een enkel kamertje tot grote gestichten voor honderden patiënten.

In de 15e eeuw ontstond door toenemende groei van de steden de behoefte de stadsbewoners te beschermen tegen gevaarlijke en onrustige mensen (geesteszieken, krankzinnigen). Het begrip krankzinnigheid werd daarbij overigens ruim genomen: alles wat buiten de gangbare (dat wil zeggen: 'wenselijke') omgangsvormen viel, werd al snel beschouwd als "krankzinnig": geesteszieken, lijders aan epilepsie, zwakzinnigen, mensen die asociaal gedrag vertoonden, oproerkraaiers, verslaafden, dementerenden, etcetera. De kans om levend uit een dolhuis te komen was klein.

In de Nederlanden opende het eerste dolhuis in 1425 zijn deuren na een pleidooi van Thomas à Kempis. 

De leiding was in handen van een zogenaamde 'binnenmoeder'; de verzorging verschilde sterk per instelling en gedragsbeïnvloeding via medicatie was nog onbekend. Het gebruik van vrijheidsbeperkende maatregelen was normaal: mensen werden op allerlei manieren opgesloten, vastgebonden en soms werd er gebruikgemaakt van een bullenpees. Overigens was de kans als geesteszieke te worden opgenomen in een dolhuis klein, want het aantal plaatsen was gering. 

Het dolhuis Reinier van Arkel bijvoorbeeld had in de 15e eeuw plaats voor twaalf verpleegden. Dit groeide uit tot een capaciteit van 45 verpleegden in de 18e eeuw. De kans was dan ook groter dat je als heks werd veroordeeld of gedwongen werd een zwervend bestaan te leiden buiten de maatschappij.

In het begin waren de belangrijkste inkomsten van het dolhuis de dolhuiskermis en het tegen betaling "gekken kijken" (in Utrecht op de dinsdag na Pasen - de "Paasdol"). Later gebruikte de overheid het dolhuis ook vaak als tucht- en werkhuis. Bij economische voorspoed kon een dolhuis goedkope arbeidskrachten leveren, en bij hoge werkloosheid en tegenspoed werden deze huizen ingezet als bescherming tegen oproer.

Nederland kende begin 1900 volgende aantal gestichten:

• Drenthe 64
• Friesland 112
• Gelderland 413
• Groningen 106
• Limburg 343
• Noord-Brabant 550
• Noord-Holland 553
• Overijssel 129
• Utrecht 196
• Zuid-Holland 432
• Zeeland 83
  
  

Gestichten, pesthuizen, dolhuizen, asielen en bewaarplaatsen

per provincie voor 1900

Alfabetisch

plaats - naam gesticht - bijzonderheden

Drenthe

• Assen Onbekend voormalig dolhuis, opgeheven na 1825
•  
• Hoogeveen Arm Werkhuis voormalig dolhuis, opgeheven na 1825
•  
• Rhoden particulier bewaarplaats, opgeheven
• Veenhuizen bekend als detentiecentrum voor bedelaars en landlopers, maar het is nooit de bedoeling geweest dat die daar zouden komen. De kolonie Veenhuizen werd in 1824 gebouwd om vierduizend (wees)kinderen te huisvesten met daarbij echtparen om op hen te passen. Het moest één groot kinderdorp worden. Door de tegenwerking van stedelijke weeshuizen kwam slechts de helft van dat aantal kinderen. De overige ruimte in Veenhuizen werd noodgedwongen opgevuld met bedelaars.

Friesland

• Ameland Particulier bewaarplaats, opgeheven
• Franeker Provinciaal Gesticht geneeskundig gesticht sinds 1851
• Heerenveen Onbekend voormalig dolhuis, opgeheven na 1825
• Leeuwarden Onbekend voormalig dolhuis, opgeheven na 1825
•  
• Sneek Onbekend voormalig dolhuis, opgeheven na 1825

Gelderland

•  
• Arnhem St. Catharina Gasthuis voormalig dolhuis, opgeheven na 1838 Beekstraat, Arnhem
•  
• Arnhem Sabelspoort als "gekkentoren" ook gebruikt om psychiatrische personen op te sluiten (genoemd in document in 1495) Markt 11, Arnhem
•  
• Nijkerk Voormalige gevangenis voormalig dolhuis, opgeheven na 1838
• Nijmegen Cellebroederenhuis "De Ellendige" voormalig dolhuis, beheerd door cellenbroeders sinds 1815, bewaarplaats sinds 1845, verlengd 1886 tot eind 19e eeuw Pijkestraat, daarna St. Anthoniusplaats 9, Nijmegen
• Tiel Onbekend voormalig dolhuis, opgeheven
•  
• Zutphen Oud en Nieuw Gasthuis voormalig dolhuis, geneeskundig gesticht sinds 1842 Nieuwstad, Zutphen, vanaf 1901: Groot Graffel, Warnsveld

Groningen

• Groningen Anthony-Gasthuis voormalig dolhuis, bewaarplaats, opgeheven na 1838
•  
• Groningen Pepergasthuis voormalig dolhuis, opgeheven
•  
• Winschoten Onbekend voormalig dolhuis, opgeheven na 1825

Limburg

• Grubbenvorst De Bisweide voormalig dolhuis, bewaarplaats sinds 1843
•  
• Meerssen voormalig dolhuis, opgeheven na 1825
•  
• Maastricht Zinneloos Huis voormalig dolhuis, bewaarplaats, opgeheven na 1838
•  
• Maastricht Cellebroedersgang 1642 overeenkomst met armentafel De Heilige Geest en stadsbestuur over verpleging geesteszieken, opgeheven na 1796
•  
• Maastricht Faliezusters Latere Begijnstraat, actief vanaf ongeveer 1470, vrijgesteld van krankzinnigenzorg in 1674
•  
• Maastricht Provinciaal Gesticht geneeskundig gesticht sinds 1847
•  
• Maastricht Grouwzusters; verpleging vrouwelijke krankzinnigen Heksenhoek, 1717 eerst opname op stadskosten, tot 1847

Noord-Brabant

• s-Hertogenbosch krankzinnigenhuis Reinier van Arkel voormalig dolhuis (sinds 1442), bewaarplaats, geneeskundig gesticht sinds 1848, nu Reinier van Arkel groep Bethaniestraat 2, Den Bosch  Het oudste dolhuis in Nederland sinds 1442. De zorg was voor die tijd vooruitstrevend: patiënten werden niet "opgesloten", maar onderhouden en geobserveerd. Er bestond een dagverblijf (18e eeuw) voor afleiding en bezigheid. De kosten voor de verzorging werden bepaald naar draagkracht.
•  
• s-Hertogenbosch kost- en verbeterhuis voormalige bewaarplaats, bewaarplaats sinds 1843 Sint Jorisstraat 125, Den Bosch
•  
• Breda gasthuis voormalig dolhuis, opgeheven na 1825 Boschstraat 22, Breda
•  
• Bergen op Zoom St. Catharina Gasthuis voormalig dolhuis, opgeheven na 1825 Sint Catharinaplein, Bergen op Zoom
•  
• Rosmalen Coudewater geneeskundig gesticht sinds 1870, tot en met 2018 GGZ Oost Brabant Berlicumseweg 8, Rosmalen
•  
• Eindhoven (Woensel) Rijks Krankzinnigengesticht Woensel, later Rijks Psychiatrische Inrichting opgericht 1913 als RKG, vanaf 1946 RPI, vanaf 1985 De Groote Beek / GGZ Eindhoven Dr. Poletlaan 1, Eindhoven
•  
• Grave Rijks Krankzinnigengesticht Grave, later Rijks Psychiatrische Inrichting opgericht in 1898 als RKG, tot 1973 RPI
•  
• Halsteren Vrederust in 1906 opgericht voor Zeeuwse protestante krankzinnigen, nu GGZ Westelijk Noord-Oost Brabant
•  
• Vught Voorburg geneeskundig gesticht sinds 1884, nu Zorgpark Voorburg Parklaan 5, Vught
• Eindhoven Onbekend voormalig dolhuis, opgeheven na 1825
•  
• Boekel Huize Padua, de Kluis voormalige bewaarplaats, bewaarplaats sinds 1843, nu GGZ Oost Brabant Kluisstraat 2, Boekel

Noord-Holland

• Alkmaar Onbekend voormalig dolhuis, opgeheven na 1838
• Amsterdam Buiten-Gasthuis voormalig dolhuis, bewaarplaats / geneeskundig gesticht, opgeheven na 1838 Na de laatste grote pestepidemie in Amsterdam (1666) werd het Amsterdamse pesthuis een vergaarbak van lijders aan allerlei besmettelijke ziekten, maar ook zwervers en anderen die men graag buiten de stad wilde houden werden hier opgeborgen. Het Amsterdamse pesthuis brandde in 1732 af en werd vervangen door het Buitengasthuis op dezelfde plek.
• Amsterdam Leprozen-Huis voormalig dolhuis, opgeheven na 1838
• Amsterdam Dolhuis verrees tussen 1562 en 1569 aan de Kloveniersburgwal hoek Spinhuissteeg, aan de toenmalige stadsrand. Stichters waren het echtpaar Hendrik Pauluszoon en Christina Boelens uit de Warmoesstraat. Er was aanvankelijk plaats voor elf patiënten, die door de burgemeesters werden opgenomen op grond van overlast, gevaar voor zichzelf of anderen of de noodzaak van verzorging
• Amsterdam Ziekenhuis der Israëlieten voormalig dolhuis, bewaarplaats, geneeskundig gesticht na 1838
•  
• Amsterdam Ziekenhuis der Portug. Israëlieten voormalig dolhuis, opgeheven voor 1820
• Amsterdam verhuisde het pesthuis van de oorspronkelijke locatie in de binnenstad naar de Overtoom, buiten de stadspoorten. Pestlijders werden met de pestschuit via de Pestsloot (de huidige Bosboom Toussaintstraat) naar het pesthuis gebracht.
•  
• Assendelft Roomsch Kath. Weeshuis voormalig dolhuis, opgeheven na 1825
• Beverwijk Graafwijk bewaarplaats, opgeheven na 1838
• Beverwijk Lommerlust bewaarplaats, opgeheven na 1838
• Bloemendaal Meerenberg geneeskundig gesticht na 1849
• Durgerdam Armen- en Diaconie Huis
• Enkhuizen Wees- en Armhuis voormalig dolhuis, opgeheven na 1825
• Haarlem Leprozen, Pest- en Dolhuis voormalig dolhuis, bewaarplaats / geneeskundig gesticht, opgeheven na 1838
•  
• Hoorn St. Pietershof voormalig dolhuis, opgeheven na 1838
•  
• Medemblik Rijks Krankzinnigengesticht geneeskundig gesticht sinds 1884
• Nederhorst den Berg Algemeen Armhuis voormalig dolhuis, opgeheven na 1825
• Nieuw Niedorp Algemeen Armhuis voormalig dolhuis, opgeheven na 1825
• Oud Niedorp Gereformeerd Armhuis voormalig dolhuis, opgeheven na 1825
• Purmerend Gasthuis voormalig dolhuis, opgeheven na 1825
• Schagen Onbekend voormalig dolhuis, opgeheven na 1825
• Texel Algemeen Armhuis voormalig dolhuis, opgeheven na 1825

Overijssel

• Almelo onbekend voormalig dolhuis, opgeheven
•  
• Deventer Elizabeth Gasthuis voormalig dolhuis, geneeskundig gesticht sinds 1841
•  
• Hasselt Ziekenhuis voormalig dolhuis, opgeheven na 1825
• Kampen Geertr. En Luth. Gasthuis voormalig dolhuis, opgeheven
• Zwolle Huis der Weezen voormalig dolhuis, opgeheven na 1825

Utrecht

• Amersfoort Onbekend voormalig dolhuis, opgeheven na 1825
• Maartensdijk particulier (Damzigt) bewaarplaats, opgeheven
• Utrecht Het Willem-Arntszhuis (1461) had plaats voor geesteszieken en mensen met infectieziekten (in die tijd voornamelijk de pest). Dit dolhuis bestond uit zes kleinere huisjes, elk voorzien van een vaste krib met stro. Eenmaal per week werden deze huisjes schoongemaakt. Vier keer per jaar werden bewoners geknipt en geschoren door de chirurgijn, eventueel met hulp van de smidsknecht. De kleding van de bewoners was gestandaardiseerd: een rood baaien hansop, waarvan de broek, jas en kousen aan elkaar waren genaaid.
• Utrecht Dolhuis voormalig dolhuis, geneeskundig gesticht na 1841
•  
• Utrecht particulier etablissement bewaarplaats, opgeheven na 1825
• Vleuten particulier (Damzigt) bewaarplaats, opgeheven 

Zuid-Holland

• Brielle Arm- en Weeshuis voormalig dolhuis, opgeheven na 1825

• Delft St. Joris Gasthuis voormalig dolhuis, geneeskundig gesticht sinds 1855
•  
• Delft Inrigting van Gezondh. bewaarplaats, opgeheven na 1825
•  
• Delft Particulier (Duinkerken) bewaarplaats, opgeheven na 1838
•  
• Dordrecht Stads Krankzinnigen en Verbeterhuis voormalig dolhuis, bewaarplaats, geneeskundig gesticht sinds 1853
•  
• Gorinchem Zieken Gasthuis voormalig dolhuis, opgeheven na 1838
•  
• s-Gravenhage Pest- en Dolhuis voormalig dolhuis, bewaarplaats, geneeskundig gesticht sinds 1853
•  
• s-Gravenhage Geneeskundig gesticht voor minderjarige idioten geneeskundig gesticht sinds 1855
• Gouda werd het pesthuis (aan de Varkensmarkt) omgebouwd tot kazerne
•  
• Hazerswoude Nieuwenburg voormalig dolhuis, opgeheven na 1825
•  
• Leiden Cecilia Gasthuis voormalig dolhuis, bewaarplaats, opgeheven na 1825
•  
• Oudewater Arm- en Weeshuis voormalig dolhuis, opgeheven na 1838
• Rotterdam Pest- en Dolhuis voormalig dolhuis, bewaarplaats, geneeskundig gesticht sinds 1860
•  
• Schiedam Blaauwe of vrouw. Verbeterhuis voormalig dolhuis, opgeheven na 1838