Werkkamp Twilhaar

Kamp Twilhaar

Nijverdal

 

o.a. Joods werkkamp

 

Kamp Twilhaar, gelegen tussen Nijverdal en Haarle in Overijssel, was in 1940 gebouwd om onderdak te bieden aan werkloze mannen, die aan de slag moesten op de Sallandse Heuvelrug. Twee jaar lang verbleven in Twilhaar werkloze vissers en zeelieden uit de buurt van Katwijk en Scheveningen, tot zij plaats moesten maken voor joodse dwangarbeiders.

 

Op 10 juli 1942 arriveerden de eerste joodse mannen met de trein. 'Het waren allemaal mensen uit de stad Groningen. Nog vol moed en gein', noteerde kampbeheerder Henner Hoijmann na de oorlog. Na de Groningers kwamen ook nog mannen uit Tilburg en Amsterdam. Twilhaar bood uiteindelijk plaats aan een kleine honderd joodse dwangarbeiders.

 

Het kamp bestond uit twee lange woonbarakken met daarin twaalf wooneenheden. Ook was er een kantine, een keuken met woongelegenheid voor de kok/beheerder, een washok en een schillenhok. Maurits van Adelbergen schreef na een week gedwongen verblijf in het kamp: 'Op iedere kamer liggen 8 menschen, terwijl er voor iedere groep een dagverblijf is (…) Het eten is behoorlijk, het kan natuurlijk niet zoals thuis zijn, doch het is best te doen met een beetje kunst en vliegwerk.'

 

Een werkdag duurde van 's morgens 7.00 uur tot 's middags 16.45. Onder begeleiding van medewerkers van Staatsbosbeheer moesten de joodse dwangarbeiders zandgrond met kiezels en stenen weggraven, heide verwijderen, bomen rooien en wegen aanleggen. De meeste mannen waren dat lichamelijk zware werk niet gewend.

Naarmate de tijd vorderde verzwaarde het regime in de meeste werkkampen. De ontspanningsavonden werden geschrapt en de mannen moesten zichzelf zien te redden. Izaak van Berg schreef: 'Gisteravond hebben we twee gasten op theevisite gehad. Ieder neemt een stoel en een kleinigheid mede en hebben we er een gezellige avond van gemaakt. Zo brengen we onze vrije tijd door en moeten we er van maken wat er van te maken is.'

 

Maurits van Adelsbergen schreef: 'We krijgen hier scherpere bepalingen. Roken en bewegingsvrijheid zijn reeds verboden. Volgende week moeten we geloof ik exerceren en marcheren naar en van het werk, vaker appèl houden, misschien censuur op post en pakjes.' Die censuur wisten de kampbewoners te omzeilen met hulp van contactpersonen in Nijverdal; met hen werd geregeld hoe post en pakjes van thuis toch nog stiekem konden worden ontvangen.

Donderdagavond 1 oktober 1942 heerste een uiterst nerveuze spanning in het kamp toen geruchten de ronde deden dat SS'ers in aantocht waren. De volgende dag moesten de mannen lopend op weg naar het station in Nijverdal. Vandaaruit werden ze onder het mom van gezinshereniging naar kamp Westerbork gestuurd.

Enige tijd na het vertrek van de joodse dwangarbeiders werd het kamp schoongemaakt en opgeruimd. Evacués vulden de vrijgekomen slaapplekken op. Eind 1944 legde de Duitse bezetter in de directe omgeving van het kamp een startbaan voor VI-raketten aan. Het gebied rond de lanceerinrichting werd tot 'Sperrgebied' verklaard en kamp Twilhaar moest worden ontruimd. Begin 1945 konden de bewoners weer terugkeren.

Op 22 maart 1945 werd Nijverdal gebombardeerd. Vele gezinnen raakten dakloos en voor hen bood kamp Twilhaar een tijdelijke oplossing. Maar ook Duitse soldaten, Canadese bevrijders en teruggekeerde dwangarbeiders zouden het kamp nog bevolken.

Toen de laatste bewoners waren vertrokken, verloor het kamp zijn functie. De barakken werden in delen ontmanteld en aan opkopers verhandeld.

 

Lijst namen Joodse personen die in kamp Twilhaar te werk zijn gesteld:

 

  • Jozef Broekema Geboren: 16 februari 1914 in Veendam , woonde aan de Parkweg32 in Groningen. Jozef was medewerker bij het rabbinaat. Hij is de enige van de groep Joodse mannen, waarvan wij weten, dat die een geslaagde vluchtpoging uit het werkkamp heeft ondernomen. Hij is naar Londen gegaan en is daar rabbi geworden. Hij trouwde met Lies Blitz en stichtte daar een gezin. Jozef Broekema is op 31 augustus 2000 in Londen overleden.

 

  • Joël van Coevorden Geboren 31 januari 1901 in Groningen. Hij woonde aan de Ruiterstraat 17a in Groningen en hij was kelner van beroep. Joël was getrouwd met Schoontje van der Veen en zij hadden een dochtertje Clara, dat blind was en op een blindenschool in Haren zat.

 

  • Joël van Coevorden is op 28 februari 1943 in Midden Europa vermoord, zijn vrouw Schoontje en de twaalfjarige Clara zijn op 16 april 1943 in Sobibor vermoord.

 

  • Jules van Coevorden Geboren 20 april 1925 in Groningen. Deze 17-jarige gymnasiast schreef een aantal brieven vanuit werkkamp Twilhaar aan zijn beste vriend en klasgenoot Peter Molendijk. De brieven zijn in 2018 boven water gekomen, toen de zoon van Peter deze achterin een boek van zijn overleden vader aantrof. Jules van Coevorden is slechts negen dagen nadat hij door de Duitsers vanuit Twilhaar is afgevoerd in Auschwitz vergast op 12 oktober 1942.

 

  • Hartog van Coevorden Geboren op 15 november 1896 in Groningen. Van. Hij dreef handel in dierenvellen aan de Van Starkenborghstraat 9a, Groningen. Hartog was getrouwd met Vera Goldschmidt uit Hamburg en ze hadden één zoon. Het hele gezin is op dezelfde dag, 12 oktober 1942, in Auschwitz vermoord

 

  • Manfred Benima Geboren 13 mei 1924 in Bunde. Hij was 18 jaar, toen hij met zijn vader in het werkkamp terecht kwam. Hij was koopman, waarschijnlijk hielp hij zijn vader, die een zaak had in etalage- en reclameartikelen aan de Westerkade. Manfred Benima is op 28 februari 1943 vermoord in Auschwitz.

 

  • Hugo Benima Geboren op 4 februari 1898 in Bunde, Duitsland. Hij was koopman in etalage-artikelen, eerst in Winschoten, later aan de Westerkade 13 in Groningen. Hij verzorgde de Hebreeuwse letters van de Joodse teksten in het gebouw van de jeugdsjoel in de Folkingedwarsstraat. Hij trouwde met Else Kamp en samen kregen ze één zoon, Manfred. Hugo Benima wordt op 5 februari 1945 in Oranienburg om het leven gebracht, zijn vrouw Else Kamp op 5 november 1942 in Auschwitz.

 

  • Max van Berg Geboren 21 mei 1912 in Groningen. Hij was een kunstenaar en poppenspeler, die café’s in Groningen bezocht om op te treden. In Twilhaar beschilderde hij prentbriefkaarten, die hij verkocht onder medekampbewoners. Hij zat samen met zijn vader in dit werkkamp. Hij is op 21 mei 1943, op zijn verjaardag, vermoord in Sobibor.

 

  • Meier Behr Geboren 17 mei 1923 Groningen, woonde op de Nieuwstad 9a in die stad. Broer van de later zeer beroemd geworden musicus Benny Behr. Meier was zelf ook musicus evenals de derde broer, Jozef Behr, die ook in Twilhaar zat. Benny Behr was gemengd gehuwd en bleef zodoende nog even verschoond van werk in de werkkampen. Meier Behr is op 7 februari 1945 in Grosz-Rosen vermoord.

 

  • Nathan Berkelo Geboren 12 maart 1897 in Delfzijl. Natham trouwde met Rachel van Coevorden, ze woonden aan het Gedempte Zuiderdiep 103 en kregen drie dochters: Esther (1920), Clara (1925), en Betje (1932). Hij was kelner in hotel-restaurant De Unie op de Grote Markt in Groningen.Toen joodse mensen niet meer mochten werken is hij daar ontslagen en is hij huishoudelijk werk gaan doen bij joodse mensen thuis. Rachel, Clara en Betje worden op 26 oktober in Auschwitz vergast, Nathan is 31 maart 1944 ergens in Centraal Europa vermoord. Dochter Esther overleefde de oorlog.

 

  • Philip Berkelo Geboren 1 november 1905 in Groningen. Flip, zoals hij werd genoemd, trouwde met Lientje van Dam en ze woonden aan het Gedempte Zuiderdiep 115, vlakbij zijn broer Nathan. Zij kregen een zoontje Samuel. Hij zat in de muziek (hij was drummer) en heeft de later zeer beroemd geworden Benny Behr de lichte muziek geleerd. Lientje werd 15 oktober 1942 in Auschwitz om het leven gebracht, Flip werd op 24 maart 1945, vlak voor de bevrijding, in Buchenwald vermoord.

 

  • Michael Berkelo Geboren 2 oktober 1915 in Groningen. Michael was de jongste van de broers en woonde nog bij zijn ouders thuis aan de Nieuwstad 22. Ook Michael zat in de muziek, ook hij heeft samen met Benny Behr gespeeld, evenals in The Bolly Band, een feestband van de jongens van Bollegraaf uit de Folkingestraat. Hij speelde piano en gaf les op dat instrument. Op zijn verjaardag wordt hij uit Twilhaar gehaald en naar Westerbork getransporteerd. Hij is op 28 februari 1943 in Auschwitz vermoord.

 

  • Bram Blok Bram is geboren op 16 mei 1912 en woont aan de Coehoornsingel 34a in Groningen. Hij was koopman van beroep en zat met meerderen uit het ouderlijk gezin in Twilhaar: vader Abraham Blok (geboren 18 december 1879 in Groningen, veehandelaar) en zijn broers Isaac Blok (geboren 1912, had een slagerij aan de Nieuwstad), Mo Blok (geboren 1905, dreef een broodjeszaak in de Folkingestraat 54, en verkocht daar voor de oorlog mooie grote kadetten met pekelvlees voor een kwartje, vier voor een gulden. Het is nu een cafe), Samuel Blok (geboren 1909, melkhandelaar in de Folkingestraat 51) en Levie Blok (geboren 1919, vertegenwoordiger van beroep). Zijn vader Abraham wordt op 12 oktober 1942 in Auschwitz vermoord, tegelijk met zijn moeder Mietje Blok-Frank, zijn zus Jetje Blok en zijn zus Duifje Velleman-Blok, getrouwd met caféhouder

 

  • Frederik Velleman, wonend op de Nieuwstad 4. Frederik zat ook in Twilhaar. Bram is tegelijk met zijn broers Samuel, Levie, Mo en Isaac en diens vrouw Corrie Blok-Booij en hun 2-jarig dochtertje Mirjam, en zijn zwager Frederik Velleman op dezelfde dag, op 31 januari 1943, door de nazi’s vergast.

 

  • Issie Berkelo (handelaar in zakken)

 

  • Barend Zomerplaag
  • Joseph Gompers
  • Jozef Behr
  • Meier Behr
  • Izak Bollegraaf
  • Mozes (Piet) Bohemen
  • Maurits Van Adelsbergen
  • Bernard Aptroot
  • Benjamin Van Delft
  • Joel Van Delft
  • Izaak Van Berg
  • Max Van Berg
  • Coen Berkelo
  • Hugo Benima
  • Manfred Benima
  • Nathan Berkelo
  • Philip Berkelo
  • Michael Berkelo
  • Joel Van Coevorden
  • Jozef Broekema
  • Maurits Bollegraaf
  • Simon Bollegraaf
  • Jacob Bollegraaf
  • Issie Bollegraaf
  • Ruben Bollegraaf
  • C. Berkelo
  • H. De Vos Van Coevorden
  • E. Berkelo
  • Philippus Broekema
  • H. Ten Brink
  • Siegbert Braun
  • Isaak Blok
  • Mozes Blok
  • Israel Blok
  • Samuel Blok
  • Abraham Blok
  • Frederik Velleman
  • Issie Berkelo
  • Jules Van Coevorden
  • Jacob Van Coevorden