Edam

 

De eerste joodse vestiging in Edam dateert uit 1641, maar was van korte duur. Pas in 1722 kreeg opnieuw een jood er een verblijfsvergunning. Aanvankelijk bleef het aantal joodse inwoners van Edam beperkt, maar vanaf het einde van de achttiende eeuw is er sprake van een groeiende joodse gemeenschap.

Tot 1791 werden in verschillende huizen godsdienstoefeningen gehouden. In augustus van dat jaar werd een achtervertrek op het Noorderachterom omgebouwd tot synagoge.
De joodse begraafplaats werd in 1793 ingericht en ligt aan de rand van de stad aan het Oorgat, bij de voormalige Oosterpoort.

In 1821 werd de joodse gemeente Edam als ringsynagoge erkend. Aan de Grote Kerkstraat waren vanaf 1845 een kerkelijk badhuis en een schoollokaal gevestigd. Het schooltje heeft tot 1880 bestaan. Behalve het kerkbestuur was er in Edam ook een armbestuur.

In de loop van de negentiende eeuw nam het aantal joodse inwoners van de plaats af. De joodse gemeente van Edam werd in 1886 ontbonden en bij die van Monnickendam gevoegd. In 1967 werd tegenover de begraafplaats aan het Oorgat een joods monument geplaatst. Het rituele bad werd bij opgravingen in 1976 bij toeval ontdekt.

Op 2 mei 2002 werd op de joodse begraafplaats een gedenksteen onthuld met de namen, geboortedata en sterfdata van de joodse oorlogsslachtoffers uit Edam erin gebeiteld. De grafstenen op deze begraafplaats zijn geïnventariseerd in het Stenen Archief.

Aantal joden in Edam:

1809   84

1840   91

1869   66

1899   13

1930     2

 

Eibergen

 

Vanaf 1643 hebben zich met enige regelmaat joden in Eibergen gevestigd. De gunstige ligging vlakbij de grens maakte de plaats voor Duitse joden gemakkelijk bereikbaar. In 1786 betaalden zeven gezinnen een jaarlijkse stadsbelasting: het Jodentribuut. Al vóór 1756 was er een joodse begraafplaats, bijgenaamd De Jodenbelt, in gebruik. Deze lag even buiten Eibergen bij het riviertje de Berkel, aan de huidige Rekkense Binnenweg. Ook van een synagoge was al voor 1797 sprake.

In de eerste helft van de negentiende eeuw groeide de joodse gemeente van Eibergen. In 1848 werd een nieuwe synagoge gebouwd midden in het dorp aan de Kleine Hagen. Ook was er een joodse godsdienstschool. Naast een kerkbestuur waren in Eibergen een studiegenootschap en een vrouwengenootschap actief. Dit laatste was belast met de zorg voor de rituele voorwerpen in de synagoge.

Tijdens de bezetting is ongeveer de helft van joodse inwoners van Eibergen gedeporteerd en omgekomen. De anderen wisten onder te duiken. Het interieur van de synagoge is tijdens de oorlog verloren gegaan.

De joodse gemeente hield in 1947 officieel op te bestaan en werd vervolgens bij die van Borculo gevoegd. Het synagogegebouw werd na de oorlog aan de plaatselijke overheid verkocht en vervolgens in 1961 afgebroken. Ter nagedachtenis aan de gedeporteerden is in 1990 een monument onthuld. De gemeente Eibergen onderhoudt tegenwoordig de joodse begraafplaats.

Aantal joden in Eibergen en omgeving:

1797    33

1809    16

1840    52

1869    84

1899  100

1930    42

 

 

Eijsden

 

Tot in de achttiende eeuw gold in Maastricht een streng beperkend vestigingsbeleid voor joden. Vandaar dat er in kleine plaatsjes in de omgeving, waaronder Eijsden, al vanaf het begin van de achttiende eeuw joden woonden. De meeste joden leefden van de handel in onder andere kaas, tabak, specerijen, goud en zilver.

In 1779 bestond er in Eijsden een huissynagoge, die in 1782 vervangen werd door een gebouw aan de Diepstraat. Dezesynagoge is tot 1935 in gebruik gebleven en wordt tot op de dag van vandaag als nationaal monument onderhouden.

In 1816 werd Eijsden een bijkerk in de Ring van Maastricht. Door een conflict ontstond in 1868 een scheuring, waarna er een tijdlang twee joodse gemeenten bestonden met ieder een eigen synagoge en begraafplaats.

In 1935 werd de joodse gemeente van Eijsden onder protest bij die van Maastricht gevoegd.
Tegenwoordig wordt de joodse begraafplaats van Eijsden gebruikt door Belgische joden, omdat de Belgische overheid geen garantie geeft voor het voor eeuwig handhaven van joodse graven. In 1998 werd het plan opgevat om de begraafplaats te restaureren en om er een monument te plaatsen.

Aantal joden in Eijsden en omgeving:

1809     50

1840     58

1869   108

1899     50

1930      6

 

Eindhoven

 

Vóór 1771 was het aan joden verboden zich in Eindhoven te vestigen of er te overnachten. Slechts in een enkel geval werd hierop een uitzondering gemaakt. Mede daardoor vestigden zich rond het midden van de achttiende eeuw joden in de dorpen in de buurt van Eindhoven. Zowel in Helmond als in Tongelre was een huissynagoge en een joodse begraafplaats. In Woensel werd in 1747 een joodse begraafplaats aangelegd.

In 1772 werd het stadsbestuur van Eindhoven door de Raad van Prins Willem V gesommeerd om joden toe te laten en hun belangen te behartigen, zonder hen te discrimineren. Toch werden tot aan de officiële burgerlijke gelijkstelling in 1796 de joodse inwoners van Eindhoven nog talrijke belemmeringen in de weg gelegd.

In het begin van de negentiende eeuw had de joodse gemeente van Eindhoven de beschikking over een synagoge en een school. In het naburige Stratum was een huissynagoge gevestigd. De meeste joden waren arm en moesten een beroep doen op de eigen armenkas. Mede dankzij een bijdrage van koning Lodewijk Napoleon kon het oude synagogegebouw aan de Kerkstraat in Eindhoven 1810 gesloopt worden en vervangen door een grotere behuizing. De synagoge aan het Stratumeind werd in dezelfde periode gesloten.

Na 1850 nam het aantal joodse inwoners snel toe. Eindhoven werd de zetel van opperrabbinaatvan Noord-Brabant. De synagoge werd al snel wederom te klein, waarop in 1866 een nieuwe synagoge gebouwd werd op de plek naast de oude. In het opgeknapte oude gebouw werd twee jaar later de joodse school gevestigd.
Behalve in Tongelre en Woensel was er ook een joodse begraafplaats in Eersel.

De armlastigen konden een beroep doen op de armenraad die geld ontving van de joodse gemeente. Daarnaast werd in 1907 een fonds voor leningen opgericht. Verscheidene andere genootschappen, waaronder een begrafenisgenootschap, een vereniging voor vluchtelingen, een studiegenootschap en meerdere vrouwengenootschappen regelden het gemeenschapsleven. Aan het begin van de twintigste eeuw werden ook nog een toneelvereniging en een jongerenverband opgericht. In de dertiger jaren waren er twee zionistische groeperingen actief.

De joden in Eindhoven waren aanvankelijk werkzaam als slagers, veehandelaars, winkeliers en venters. Rond de eeuwwisseling speelde een aantal joodse families, waaronder de stoffenfabrikant Elias, een belangrijke rol spelen in de industriële ontwikkeling van de stad.

In de dertiger jaren nam Eindhoven een groot aantal vluchtelingen uit Duitsland op, waaronder veel kinderen. In 1938 was de joodse gemeente van Eindhoven de grootste van Noord-Brabant. In de eerste oorlogsjaren nam haar omvang nog aanzienlijk. Bij de Philipsfabrieken was een speciale joodse afdeling ingericht, waarheen ook joodse werknemers van Philips van elders werden overgeplaatst.

In september 1941 werden de joodse kinderen van de openbare scholen verwijderd en kreeg Eindhoven een regionale joodse lagere school en een joodse vakschool. De eerste deportaties vonden in augustus 1942 plaats. Aanvankelijk bleven de joodse werknemers van Philips gespaard; in augustus 1943 werden zij overgebracht naar het kamp Vught, om vandaar begin 1944 naar Auschwitz gedeporteerd te worden. Van de totale joodse bevolking van Eindhoven heeft iets meer dan de helft de oorlog overleefd. De synagoge werd beschadigd door Duitse plundering en door twee bommen, die het gebouw na de bevrijding van de stad troffen.
Op 18 september 1944 werd Eindhoven, tegelijk met heel Zuid-Nederland, bevrijd. Al in januari 1945 werd in de stad de Joodse Coördinatie Commissie opgericht, die de joodse belangen bij de Nederlandse autoriteiten behartigde. Na de bevrijding van het noorden verhuisde deze commissie naar Amsterdam.

Het joodse leven in Eindhoven werd na de oorlog hervat. Tegenwoordig zijn er verscheidene joodse en op Israël gerichte organisaties actief. De synagoge aan de Kerkstraat werd afgebroken, maar in 1958 werd een nieuwe synagoge ingewijd in een woonhuis aan de Hendrik Casimirstraat. De begraafplaats bevindt zich aan de Groenewoudseweg, hoek Marconistraat. In het Anne Frankplantsoen herinnert een in mei 1990 onthuld monument aan de joodse mannen, vrouwen en kinderen die zijn omgebracht in de jaren 1940-1945. De joodse begraafplaats werd in de zomer van 1998 door de werkgroep 'Boete en verzoening' opgeknapt.

Aantal joden in Eindhoven en omgeving:

1809    186

1840    212

1869    274

1899    339

1930    431

1951    210

1971    164

1998    102

 

Elburg

 

Rond 1700 hebben zich de eerste joden in Elburg gevestigd. Zij waren voornamelijk afkomstig uit Duitsland en Bohemen. In het midden van de achttiende eeuw was het beheer van de Bank van Lening in handen van een joodse koopman, die tevens slager was. In 1813 woonden er in Elburg bijna twintig joodse gezinnen. Een aanzienlijk deel van de gezinshoofden was werkzaam in de handel, maar hun economische positie was niet bijster goed.

Aanvankelijk werden de godsdienstoefeningen gehouden in een woonhuis. Daar werd ook het joodse onderwijs gegeven. Interne onenigheid leidde tot een splitsing in het begin van de negentiende eeuw. Na de hereniging van de gemeente kon er in 1855 een nieuwe synagoge gebouwd worden, die bereikbaar was via een poortje in de Jufferenstraat.

De joodse begraafplaats was gelegen op de Wandelingen, de huidige Oostwal. Hoewel de oudste grafzerk dateert uit 1768 hebben er vrijwel zeker ook vóór dat jaar begrafenissen plaatsgevonden.
Naast een joodse godsdienstschool was er een genootschap voor Torastudie en een vrouwengenootschap voor het onderhoud van het synagogeinterieur.

In het begin van de twintigste eeuw telde de joodse gemeente van Elburg rond de honderd leden. Dit aantal nam sterk af door de beperkte economische mogelijkheden in de plaats. In 1938 woonden er nog enkele tientallen joden en was het godsdienstige leven kwijnende.Tijdens de bezetting is ongeveer de helft van de joodse inwoners van Elburg gedeporteerd en in de kampen in Polen omgebracht. De overigen wisten onder te duiken.
In 1947 werd de joodse gemeente van Elburg officieel bij die van Apeldoorn gevoegd.

De synagoge bleef in de oorlog onbeschadigd en heeft daarna een culturele functie gehad. De joodse begraafplaats op de Elburgerwallen wordt tegenwoordig door de plaatselijke autoriteiten onderhouden, in mei 1985 werd op de muur een gedenkplaat aangebracht ter nagedachtenis aan de omgebrachte Elburgse joden. In 2002 werd de begraafplaats, die sinds 1990 op de monumentenlijst staat, door medewerkers van de Stichting Boete en Verzoening uit Lelystad en vrijwilligers uit Elburg opgeknapt.

In 2004 werd het plan opgevat om in de voormalige synagoge van Elburg een joods museum in te richten, in juni 2007 vond de officiële overdracht van de voormalige synagoge van Elburg aan de Stichting Synagoge Elburg plaats. Museum Sjoel Elburg werd in 2008 geopend en laat in haar presentatie de sociale, economische en culturele geschiedenis van de joodse gemeenschap te Elburg en in de mediene zien.

Aantal joden in Elburg en omgeving:

1809    75

1840    81

1869  116

1899  104

1930    34

 

Emmen

 

Rond 1840 vestigden de eerste joodse handelaren zich in de turfkolonie Emmen. Aanvankelijk werden zij gerekend tot joodse gemeente van Coevorden, maar hun aantal nam zo snel toe dat Emmen in 1876 door het Nederlands Israëlitisch Kerkgenootschap als zelfstandige gemeente erkend werd.

In 1878 werd een synagoge ingericht, die in de volgende decennia nog enige malen vergroot zou worden. De joodse gemeente had van 1885 tot 1915 de beschikking over een eigen begraafplaats, gelegen aan het Oranjekanaal in de richting van het gehucht Westeres. In 1915 werd achter de synagoge aan de Julianastraat een nieuwe begraafplaats in gebruik genomen. Er was in Emmen een joodse godsdienstschool, een studiegenootschap voor mannen en een vrouwengenootschap voor het onderhoud van het synagoge-interieur. In twintiger jaren van de twintigste eeuw was er ook een joods toneelgroepje actief in Emmen.

Aanvankelijk hielden de meeste joodse inwoners van Emmen zich bezig met de handel tussen de boeren en de stad. Later hadden ze winkels, voornamelijk in de belangrijkste winkelstraat van Emmen. Toch waren de economische omstandigheden niet onverdeeld gunstig, rond de eeuwwisseling was ongeveer een vijfde van de joden in Emmen afhankelijk van ondersteuning.

Gedurende de bezetting werden in Emmen dezelfde anti-joodse maatregelen als elders van kracht. Het merendeel van de joden werd in 1942 gedeporteerd naar Polen en vervolgens omgebracht. Enkele tientallen onderduikers overleefden de oorlogsjaren. De synagoge diende als opslagplaats voor joodse bezittingen en is vrijwel onbeschadigd gebleven.

Na de oorlog werd er in Emmen weer een kleine joodse gemeente opgericht. In 1974 werd de synagoge aan de Julianastraat aan de plaatselijke gemeente verkocht voor een symbolisch bedrag. Een jaar later werd het gebouw gerestaureerd. Ook in 1994 kreeg de synagoge een opknapbeurt. Twee gedenkplaten in de synagoge dragen de namen van de omgekomen joodse inwoners van de plaats.

Momenteel functioneert het gebouw af en toe als synagoge voor de Nederlands Israëlitische Gemeente Drenthe. In mei 2000 werd in de Julianastraat bij de synagoge een monument onthuld ter nagedachtenis aan de joodse oorlogsslachtoffers. Tijdens Grote Verzoendag van datzelfde jaar werd een bomaanslag gepleegd op de synagoge. Een jaar later werd het gebouw, geheel hersteld, weer ingewijd.
Ook het dorp Nieuw-Amsterdam (Veenoord) had vanaf 1899 een eigen synagoge. Hoewel er herhaaldelijke malen bij het N.I.K. een verzoek is ingediend om Nieuw-Amsterdam als zelfstandige gemeente te erkennen is dit niet toegestaan. Wel had het dorp aan de Boerdijk een eigen joodse begraafplaats, die tegenwoordig onderhouden wordt door de gemeente Sleen. 

De grafstenen op de begraafplaats aan het Oranjekanaal in Emmen zijn geïnventariseerd in het Stenen Archief.

Aantal joden in Emmen en omgeving:

1809    48

1840    30

1869    87

1899  167

1930  182

1951    30

1971    34

 

Enkhuizen

 

In de zeventiende eeuw woonden er al joden in Enkhuizen. Vooral in de achttiende eeuw vormden ze een bloeiende gemeenschap, maar met de neergang van de stad nam ook het aantal joodse inwoners af.

In 1734 verkregen de joden van Enkhuizen het recht om bij één van de gemeenteleden thuis godsdienstoefeningen te houden. In 1738 werd hen in ruil voor een jaarlijks geldbedrag een begraafplaats in het Bolwerk bij de Koepoort toegewezen. In dezelfde periode werd ook een joodse godsdienstonderwijzer aangesteld. Midden tachtiger jaren hield een conflict de gemeenschap tijdelijk verdeeld. In 1791 werd nabij de haven op de Zuiderhavendijk eensynagoge ingewijd.

In de Franse tijd (1795-1813) kwam door de economische neergang een einde aan de bloeiperiode van de joodse gemeente van Enkhuizen. Gedurende de hele negentiende eeuw en de eerste decennia van de twintigste eeuw liep het aantal gemeenteleden terug.

Gedurende de bezettingsjaren was de positie van de joden in Enkhuizen relatief gunstig. Zo weigerde de burgemeester mee te werken aan de verwijdering van de joodse kinderen uit het openbaar onderwijs. Toen de Enkhuizer joden in april 1943 gedwongen werden om naar Amsterdam te verhuizen, slaagden zij er vrijwel allen in onder te duiken. Daardoor hebben velen de oorlog overleefd. De synagoge is ongeschonden gebleven.

Na de oorlog zijn er maar een paar joden in Enkhuizen gebleven. In 1964 werd de joodse gemeente officieel bij die van Alkmaar gevoegd. De Heilige Ark van de synagoge maakt nu deel uit van collectie van het Joods Historisch Museum. De synagoge fungeert tegenwoordig als christelijke kerk. De joodse begraafplaats, waar ongeveer 130 mensen begraven werden, wordt onderhouden door de plaatselijke autoriteiten. De grafstenen op deze begraafplaats zijn geïnventariseerd in het Stenen Archief.

Aantal joden in Enkhuizen en omgeving:

1795    105

1805      58

1809      50

1840      50

1869      74

1899      50

1930      25

1951      23