Geschiedenis van de pop tot 1800

Verkleinde kopieën van vrouwfiguren zijn er altijd gemaakt. Dat begon al in de prehistorie met beeldjes van vruchtbaarheidsgodinnen. Of deze ook als speelgoed zijn gebruikt is nog steeds de vraag.

In Egyptische graven zijn in elk geval fijnzinnig uitgevoerde poppen gevonden, niet alleen bij kinderen, maar ook bij volwassenen. Dat waren grafgiften, maar vaak waren ze wel degelijk bedoeld om in het hiernamaals mee te spelen. Ook bij tientallen andere culturen hebben opgravingen poppen of beeldjes opgeleverd. Ze werden gebruikt als fetisj, ceremoniële offergave, souvenir of speelgoed. Daardoor is de pop vrijwel zeker het oudste bekende speelgoed.

In de middeleeuwen waren er ook al veel poppen. Deze zijn teruggevonden bij opgravingen, maar komen een enkele keer ook voor op afbeeldingen. De grote verschillen tussen arm en rijk in die tijd is ook terug te zien aan het assortiment van middeleeuwse poppen. Dat loopt van luxe door ambachtslieden gemaakte exemplaren tot simpele zelfgemaakte lappenpoppen.

Vanaf de 16de eeuw worden poppen vaker afgebeeld op schilderijen of tekeningen omdat het afbeelden van alledaagse voorwerpen toen wat gebruikelijker was geworden. Dat geeft vooral kijk op Europese poppen met Europese kleding, die door kolonisten destijds over de hele wereld werden verspreid.

Gedurende de 17de en 18de eeuw nam de kennis van mechanica dusdanig toe dat er ook meer bewegend speelgoed gemaakt konden worden. Tot dan toe was dat een bijzonder dure aangelegenheid die alleen was weggelegd voor zeer hooggeboren kinderen. De uitvinding van het veermechanisme zou daar verandering in brengen, zij het nog niet meteen voor de pop.

Gedurende de 18de eeuw nam de verspreiding van speelgoed fors toe. Verschillende ontwikkelingen waren debet aan deze opkomst van het speelgoed, waaronder het feit dat er voortaan educatieve waarde aan spelen werd toegekend.

Eind 18de eeuw vond tenslotte de industriële revolutie plaats. Daardoor zou de fabricage van speelgoed in de 19de eeuw pas echt een vlucht nemen. Voor de pop begonnen de glorietijden ongeveer halverwege de 19de eeuw.

Waarom zijn poppen vooral voor meisjes?

Waarom hebben vooral meisjes van oudsher met poppen gespeeld? Was dat bedoeld om hen op hun toekomstige taak als moeder voor te bereiden? In principe wel natuurlijk, hoewel mensen daar lange tijd niet of nauwelijks bewust mee bezig waren.

In ieder geval was de pop altijd sterk gericht op het meisje. Dat blijkt alleen al uit het feit dat bijna alle exemplaren zelf ook van het vrouwelijke geslacht waren of zijn. Op die manier kan het meisje haar pop namelijk drie verschillende rollen laten spelen: die van baby, van vriendin of van zichzelf.

Poppen in de hoedanigheid van een jongen zijn zeldzaam. Gedurende de meeste tijden en op de meeste plaatsen werden en worden jongens ook niet geacht met poppen te spelen, van welke sekse dan ook. Alleen in de Verenigde Staten kwam dat anders te liggen. Daar zijn altijd meer op jongens afgestemde poppen op de markt geweest, bijvoorbeeld in de vorm van cowboys of action figures.

Baby

De accessoires die bij poppen geleverd werden en worden wijzen eveneens in de richting van een opvoeding tot moeder. Vaak, doch niet altijd, zijn deze van huishoudelijke aard met kinderwagens als de onbetwiste nummer één. Echter, ook miniversies van potten en pannen en later hele keukeninrichtingen waren al vroeg van de partij.

Meer moderne poppen gingen ook babygedrag vertonen, zoals huilen, kruipen, stuntelig lopen en zelfs plassen. De sprekende pop kende 'mama' als eerste woordje.

Rolmodel

Tegelijkertijd waren er echter ook veel poppen met een meer volwassen uitstraling die eerder als rolmodel dienden dan als baby. Iets dat overigens steevast leidde tot een hoop protest van mensen die het bewuste rolmodel niet zagen zitten. Zo vonden in de 19de eeuw veel mensen in Europa het niet wenselijk als een meisjespop een beroep uitoefende of anderszins werkend werd afgebeeld. In de V.S. daarentegen was eerder het omgekeerde het geval.

In het algemeen kun je dan ook zeggen dat de pop zonder twijfel een voorbereidende functie had naar het meisje toe, maar dat de precieze invulling van die voorbereiding naar tijd en plaats nog behoorlijk kon verschillen. 

Luxe poppen in de 19de eeuw

Verschillende zaken hebben bepaald of een pop een duurder, luxueus exemplaar was of niet. Het had te maken met het materiaal waarvan de pop was gemaakt, met de kleding die ze droeg en/of met de extra's waarmee ze was begiftigd. Sommige poppen voldeden zelfs op al deze punten aan de hoogst denkbare eisen. De porseleinen pop was lange tijd de luxe pop bij uitstek. Later werd zij vergezeld van sprekende en/of bewegende exemplaren.

Dat een pop luxe was wilde trouwens niet persé zeggen dat ze maar weinig werd verkocht. Gedurende verschillende periodes van de 19de eeuw zijn bepaalde luxe poppen wel degelijk erg populair geweest, soms zelfs meer dan hun goedkopere zusters.

Porseleinen poppen

In de jaren '40 van de 19de eeuw werden poppen met hoofdjes van geglazuurd porselein geliefd. Deze waren mooi gemaakt, maar hadden wezenloos overkomende gezichtjes en een zoete, engelachtige uitstraling. Daardoor verloren ze alweer snel terrein aan poppen gemaakt van was, die niet alleen een stuk goedkoper waren maar bovendien natuurlijker overkwamen.

Vanaf de jaren '60 begon de porseleinen pop echter aan een nieuwe opmars en heroverde de internationale markt. Een situatie die zou blijven tot ongeveer 1890. Dat was te danken aan Parijse fabrikanten die een zeer luxe, mooi gemaakte porseleinen pop op de markt brachten. Deze pop was bovendien zeer fraai aangekleed naar de laatste mode.

Aanvankelijk waren deze poppen ook van geglazuurd porselein, maar dat duurde niet lang. Al snel vond men een beter procedé, het zogenaamde 'bisque' of 'biscuit'. Dat was ongeglazuurd porselein waarop men veel beter details kon aanbrengen.

Dat aan kunnen brengen van details was precies wat de fijnzinnige Parijse ontwerpers nodig hadden. Zij gebruikten het om hun poppen een geïdealiseerde schoonheid mee te geven. Omdat bij bisque de huid matter oogt dan bij geglazuurd porselein, kwamen deze poppen niettemin natuurlijker en warmer over dan hun voorgangsters.
Jumeau
De belangrijkste Parijse ontwerper was Pierre-François Jumeau die een bijzonder succesvol bedrijf oprichtte. In de jaren '80 veranderde hij nog eens twee belangrijke zaken aan de pop:
Hij kwam met een nieuw type poppenlijf dat het beter dan ooit mogelijk maakte om de ledematen natuurgetrouw te laten bewegen. Dit was de nu nog steeds in gebruik zijnde methode van ronde kogelgewrichten met verbindingen van elastiek.Hij veranderde het vrouwtype van de pop. Tot dan toe waren poppen een meisjesachtige dame, een zogeheten 'poupée'. Jumeau ontwierp de 'bébé', een damesachtig meisje. Deze had een mollig en kleuterachtig gezicht, maar ging wel gekleed in de laatste mode.
De bébé werd erg populair. Dat kon echter niet verhelpen dat tegen het einde van het decennium de Franse fabrikanten toch het onderspit delfden. De Duitse industrie, die een betere kwaliteit leverde voor minder geld, werd marktleider.

Mechanisch werkende poppen

Zoals gezegd was een van mechanieken voorziene pop gedurende de 19de eeuw een luxe pop. Dat neemt niet weg dat de 19de eeuw de bakermat is van zowel de bewegende als de sprekende pop. Het klimaat van deze eeuw, waarin technische uitvindingen aan de orde van de dag waren, had ook zijn weerslag op technisch speelgoed. Voor de pop betekende het dat er een droom eindelijk uitkwam, want hoe graag wilde men niet dat poppen nog meer op echte mensen zouden lijken doordat ze konden bewegen en praten.

Bewegende poppen

De eerste poppen die zichzelf voortbewogen werkten met een veer en opwindmechanisme. Dat gaf aanvankelijk problemen met de fabricage. Niet op technisch gebied maar qua aangezicht. De mechanismen konden niet goed worden verborgen in de pop. Vandaar dat opwindpoppen pas halverwege de 19de eeuw beschikbaar kwamen en toen was het nog behelpen. De eerste modellen droegen een lange, wijde jurk om het mechaniek en de wielen waarop ze voortbewogen te verbergen. Hierna zou men de techniek echter weten te verfijnen en verkleinen, zodat de popjes er steeds minder op hoefden te worden aangepast.

Er bestonden ook poppen die zich voortbewogen met een mechaniek van hefbomen, waardoor de pop voetje voor voetje vooruitging. Om in balans te blijven, waren deze dames echter gedoemd om zware metalen schoenen te dragen of achter een karretje te lopen.

Door de jaren heen gingen de poppen echter beter lopen. Ook konden ze steeds meer andere lichaamsdelen bewegen en werd het assortiment aan bewegende poppen zeer uitgebreid. Zo kwamen er kruipende en zwemmende exemplaren en poppen die wagentjes voorttrokken, bellen bliezen of hun neus poederden aan een kaptafel.

Veel bewegende poppen konden ook spreken en kwamen in de uitvoering van een Franse bébé.

Sprekende poppen

Al vroeg in de 19de eeuw kreeg men belangstelling voor het idee van de sprekende pop. De ontwikkeling hiervan verliep echter moeizaam. Dat kwam waarschijnlijk omdat alle beschikbare mechaniekjes door hun kleine formaat maar moeilijk medeklinkers wisten voort te brengen. Tot halverwege de eeuw werden er talloze patenten aangevraagd, maar kwamen er nauwelijks sprekende poppen op de markt.

Een eerste succesvolle sprekende pop werd gefabriceerd door Alexandre Theroude in 1854. Deze pop zei 'mama' en 'papa' en curieus genoeg ook 'koekoek'. Dat was een gewoonte die was ontstaan in het Zwarte Woud, waar de koekoeksklok blijkbaar al te erg school had gemaakt.

In de jaren '60 was de techniek afdoende ontwikkeld en kwamen er steeds meer sprekende poppen op de markt. Wel bleef het aantal woordjes beperkt. De blaasbalgjes die men gebruikte, waren nog steeds te klein om een uitgebreid vocabulaire te ondersteunen. Wel kwamen er ook huilende en zingende exemplaren. Meestal werd het spreken geactiveerd door op een balletje te drukken dat via een dun slurfje aan de pop vastzat.

De fonografische pop

De belangrijkste doorbraak kwam uit de koker van niemand minder dan Thomas Edison. Deze vond in 1877 de fonograaf uit, de eerste versie van een grammofoon. Daarbij werd het geluid nog niet vastgelegd op vinyl, maar op rollen van was. De stap van dit apparaat naar een pratende pop was niet groot. Edison en zijn team moesten alleen een manier vinden om het instrument te verkleinen. Dat betrof dan met name de enorme trompetachtige hoorn die aan de fonograaf verbonden zat. Daar kon men pop en meisje natuurlijk niet mee opzadelen.

Het lukte al een jaar later. Edison bedacht een kleine trechter om het geluid door naar buiten te leiden. Rond de taille van de pop zat een haspeltje waarmee de zaak werd aangedreven. Met een sleutel kon de pop worden teruggezet in de beginstand. In 1878 kreeg Edison aldus het patent op de fonografische pop. Toch zou het nog 11 jaar duren voordat deze echt grootschalig op de markt werd gebracht. Edison moest namelijk eerst een fabriek oprichten voor het produceren van zowel fonografen als fonografische poppen.

De wasrollen waarmee de fonografische pop werkte, moesten overigens stuk voor stuk worden ingesproken door medewerksters van Edison. Daar werden tienermeisjes met een heldere, kinderlijke stem voor ingehuurd. Vanzelfsprekend konden de wasrollen vervangen worden door exemplaren met een andere tekst.

Of deze poppen een succes waren, is niet duidelijk, want daar zijn tegengestelde berichten over. In ieder geval waren de productiekosten zo hoog dat de pop flink aan de prijs was.

Ondanks zijn patenten kreeg Edison al snel concurrentie van andere fonografische poppen, meestal van Europees fabricaat. De meest succesvolle was, toch weer, de 'bébé phonograph' van Jumeau uit 1893. Voor deze pop waren zowel Franse, Engelse als Spaanse cilinders te krijgen. Een latere Italiaanse pop kende wel negen talen. Voor Nederlandse kinderen was er helaas geen pop te krijgen die de eigen moedertaal sprak.

De sprekende pop beleefde nog hoogtijdagen tot de jaren '20 van de 20ste eeuw. Daarna was het nieuwtje er toch wat af. Kinderen hebben niet zonder meer een voorkeur voor pratende poppen, omdat die hun eigen fantasie belemmeren. Dat verklaart wellicht waarom de hedendaagse pop, die gemakkelijk hele toneelstukken zou kunnen opvoeren, nauwelijks nog praat.

Poppen voor een breder publiek

Zoals gezegd werden de luxe poppen niet alleen maar verkocht in de hoogste kringen. Door de groeiende welvaart die het gevolg was van de industriële revolutie, kon een steeds grotere groep meisje op zo'n pop hopen. Maar dat gold natuurlijk niet voor iedereen. Goedkopere poppen waren er dan ook genoeg. Vaak betrof het dan overigens nog steeds poppen die wél betaalbaar waren voor een brede middenlaag, maar voor de arbeidende klasse nog steeds niet of nauwelijks. De enige soort pop die voor alle kinderen beschikbaar lijkt te zijn geweest, was de lappenpop, al dan niet zelfgemaakt.

Poppen van was

In de jaren '50 van de 19de eeuw werd in Engeland een nieuwe manier gevonden om poppen te maken. Ze hadden een hoofd van beschilderd papier-maché met daarover een laag was. Deze gaf het gezichtje een gelijkmatige en transparante aanblik. Deze poppen waren dan ook een stuk levensechter dan hun tijdgenoten van geglazuurd porselein.

Poppen van was waren bovendien goedkoper, waardoor ze populair werden door heel Europa en in de VS. Toch golden ze vooral als aantrekkelijk alternatief voor de porseleinen pop, met name ook omdat de kleding nog best luxueus kon zijn. Veel meisjes zouden evengoed nooit een wax doll hebben.

Toen de porseleinen pop na de ontdekking van het bisque weer populair werd, verdween die van was niet. Wel verloren de Britse fabrikanten, net als hun Parijse collega's, hun grip op de internationale handel. Ook dit procedé werd succesvol overgenomen door Duitse fabrikanten.

Duitse poppen

Een eerste succesvolle periode in de Duitse productie van poppen begon, zoals gezegd, in de jaren '80 van de 19de eeuw. Duitse fabrikanten wisten de Parijse bébé te adopteren, maar dan in een veel goedkopere versie. Hoewel ze de kleertjes vaak nog wel uit Parijs lieten komen.

Breed assortiment

Dat deze poppen een doorslaand succes werden, lag echter niet alleen aan de prijs. De Duitse speelgoedindustrie heeft altijd grote successen weten te boeken door een zeer breed assortiment aan te bieden en dat lukte ook nu weer. Ze hadden poppen in de aanbieding van alle soorten, rangen, standen, uitdossingen en materialen.

Ondertussen bleven de Fransen stug vasthouden aan iets dat feitelijk één en dezelfde pop was. Een pop die bovendien een ideaal vertegenwoordigde in plaats van iets waar meisjes zich mee konden identificeren.

Verbeteringen

Verder hebben ook de Duitsers nieuwigheden bedacht. Zo kwamen ze met een pop die kon drinken en lieten ze de oogleden natuurgetrouw bewegen. Eerst kon men de oogleden alleen bewegen door aan een koortje te trekken, maar nu wist men de oogleden op een dusdanige manier te verzwaren dat ze uit zichzelf bewogen.

Amerikaanse poppen

De Amerikaanse speelgoedindustrie heeft de hele 19de eeuw door allerlei poppen gefabriceerd, zij het wel vooral voor de binnenlandse markt. De VS exporteerde niet veel, maar importeerde daarentegen des te meer. Dat betrof dan wel voornamelijk Duitse poppen, want de Parijse dames vielen niet erg goed in de Verenigde Staten. Amerikanen vonden de gepolijste, rozige popjes met hun dure kleertjes en zorgeloze leventjes maar decadent.

Ooit zou dat veranderen, maar in de 19de eeuw hadden Amerikanen nog niet zoveel met glamour. Amerikaanse poppen waren doorgaans eenvoudig. Vaak waren ze gemaakt van traditionele materialen als stro, lappen of houtsnijwerk. Ze waren zelden mechanisch. Pas in de laatste drie decennia veranderde dit enigszins. De kruipende baby was in 1871 bijvoorbeeld een Amerikaanse uitvinding net als natuurlijk Edisons fonografische pop.

Wat ook vaak voorkwam was dat Amerikaanse fabrikanten poppenhoofdjes importeerde uit Europa om ze dan in de VS van een lijfje te voorzien, meestal een goedkoper lijfje.

Actieve dames

Daar stond tegenover dat Amerikaanse poppen meestal leuke en originele accessoires hadden, waaronder kinderwagentjes, naaimachines en schommelwiegen. Dat had ook te maken met het feit dat Amerikaanse poppen, ondanks het gebrek aan mechanica, een veel actiever, werkzaam leven hadden dan die uit Parijs. Behalve als huisvrouw werden ze ook vaak uitgebeeld in een bepaald beroep, zoals verpleegster of boerin.

Typetjes

Opvallend is verder dat er in de VS een grote voorkeur bestond voor komische poppen of poppen die een typetje uitbeelden, zoals bijvoorbeeld Uncle Sam of een gospelpredikant. Het zijn met name deze poppen die ook geschikt waren voor jongens.

Lappenpoppen

In principe was de lappenpop altijd het speelgoed van het armeluismeisje. Het was immers speelgoed dat zelf gemaakt kon worden, van overgebleven restjes stof, gevuld met stro, zaagsel of iets anders dat voorhanden was. Gedurende de 19de eeuw kwamen er echter steeds meer industrieel vervaardigde lappenpopjes op de markt. Al waren dit vaak geen echte lappenpoppen, maar eerder poppen gemaakt van stof.

In sommige landen, zoals bijvoorbeeld het klassenbewuste Engeland, was deze productie wel bedoeld om vorm te geven aan enig standsverschil. De gefabriceerde lappenpoppen waren voor meisjes uit minderbedeelde gezinnen. In de praktijk pakte dat echter toch niet helemaal uit zoals gedacht. Dat komt omdat de lappenpop twee significante voordelen heeft op andere poppen: Het is een zachte pop en daarmee een kruising tussen een pop en een knuffel. En kinderen, van welke stand dan ook, houden graag zachte dingen vast. Lappenpoppen breken niet. En dat is niet alleen fijn voor de beurs, maar ook voor de veiligheid van het kind.