Joodse begraafplaatsen

Het aantal joodse begraafplaatsen bedroeg ooit zo'n 300. Nu zijn er dat nog 238 die duidelijk te herkennen zijn en ook nog gebruikt worden. Van een negental is de precieze locatie en omvang niet meer te zien en die worden vanzelfsprekend niet meer gebruikt.

 

Joodse begraafplaatsen liggen meestal buiten de bebouwde kom. Volgens de joodse religieuze wetten is een lijk onrein. In een dorp of stad is geen plaats voor iets onreins. Joodse begraafplaatsen zijn zeer oud, "eeuwig", omdat ze niet geruimd mogen worden. In Nederland worden joden vaak begraven met het hoofd naar het westen en de voeten naar het oosten. Zo is het gezicht gericht naar het oosten, naar Jeruzalem. Mannen horen bij een bezoek aan een joodse begraafplaats hun hoofd te bedekken.e begraafplaats geldt 'eeuwige grafrust'. Dit betekent dat de graven ongemoeid gelaten moeten worden en slechts bij uitzondering, als de overheid dit eist, verplaatst mogen worden. Een uitzondering geldt voor herbegraven in Israël.

 

Het jodendom kent meerdere namen voor begraafplaats, waaronder Bet Chajiem (huis van het leven), Bet Olam (huis van de wereld) en Bet Kevarot (huis der graven). Het voorschrift, dat begraafplaatsen niet geruimd mogen worden heeft tot consequentie dat ze meestal een eind buiten de stad liggen.

Op een asjkenazische begraafplaats vindt men voornamelijk staande grafstenen. Deze hebben of alleen een Hebreeuwse tekst of zowel Hebreeuws als de landstaal. Sefardische joden hebben een voorkeur voor liggende stenen. De grafteksten waren vroeger vaak in het Portugees, nu is Hebreeuws of de landstaal gebruikelijker.

Op de graven laat men vaak een klein steentje achter, als teken dat men op bezoek is geweest. Dit gebruik is in betekenis vergelijkbaar met de gewoonte bij niet-joden om bloemen neer te leggen.

 

De tekst op een matseva (grafsteen) geeft niet alleen een (Joodse) overlijdensdatum, maar vaak ook aanvullende informatie, zoals de Joodse naam van de overledene, die van de echtgenoot of echtgenote en de Joodse naam van de vader of moeder. Soms wordt ook het beroep van de overledene vermeld. Uit praktische overwegingen worden op de stenen veel afkortingen gebruikt.

De Hebreeuwse tekst op Joodse grafstenen begint en eindigt bijna altijd met dezelfde tekens. Beginnend met פנ (PN), wat staat voor ‘Po Niqbar’ bij mannen en ‘Po Niqbara’ voor vrouwen (hier is begraven), of met פט (PT), wat staat voor ‘Po Tamoen’ bij mannen en ‘Po Temoena’ bij vrouwen (hier is geborgen) en eindigend met תנצבה, (TNTBH) wat staat voor ‘Tehi Nisjmato Tseroera Bitsror Hachajim’ (Moge zijn of haar ziel gebonden zijn in de bundel der levenden). Dit is te vergelijken met het Latijnse R.I.P. (‘requiescat in pace’ oftewel rust in vrede) op Christelijke grafstenen.

Op de oudste zerken is meestal alleen de voornaam van de overledene te vinden, gevolgd door de vadersnaam oftewel patroniem. Op latere stenen staat veelal in het Hebreeuws de voor- en achternaam. Vaak zijn ook de woorden ‘bat’ (dochter van) of ‘ben’ (zoon van) te zien en worden soms naast de Joodse data de Christelijke data erbij vermeld. (Het Joodse jaartal kan naar de Gregoriaanse ongeveer omgerekend worden door de eerste 5 weg te laten en er 1240 bij op te tellen. 
Tevens kunnen op de zerken afkortingen voorkomen in Latijnse karakters. Soms als afkorting van een Hebreeuwse tekst als Z.L. van ‘Zichrona Liwracha’ (Zijn nagedachtenis zij ten zegen) of T.M.K. de afkorting van ‘Tehi Menoechato Kawod’ (Moge zijn of haar rust eervol zijn), maar vaker als afkorting van een Nederlandse tekst als Z.R.I.V. of H.R.I.V. de afkorting van ‘Zij of Hij Ruste In Vrede’.

Hieronder teksten die voorkomen op Nederlands Joodse grafstenene en betekenis

 

א’ אשת Esjet Vrouw van …

א’ אלמנת Almenat Weduwe van …

א”א אברהם אבינו Awraham Awienoe Awraham, onze vader

א”ח אשת חיל Esjet Chajil Een flinke vrouw

א”ח אשה חשובה Iesja Chasjoewa Een belangrijke vrouw

א”כ איש כשר Iesj Kasjer Een eerlijk mens

א”מ אשה מרת Iesja Marat Mevrouw …

א”ס אמן סלה Ameen Sella  Ameen Sela / zo zij het

א”ש אדר שני Adar Sjenie De tweede maand Adar

אח”מ איש חשוב מאד Iesj Chasjoew Me’od Een zeer aanzienlijke man

אח”מ אישה חשובה מאד Iesja Chasjoewa Me’od Een zeer aanzienlijke vrouw

אי’ איש Iesj Een man (mens)

אי”ל איש יקר לב Iesj Jekar-Lew Een goedhartige man

אלמ’ אלמנת Almenat Weduwe van …

אש”פ אחרון של פסח Acharon Sjel Pesach De laatste dag van Pesach

ב’ בן Ben Zoon van …

ב’ בת Bat Dochter van …

ב”ה בזה המקום Beze Ha-Makom Op deze plek

בהנצ”ת בצרור החיים נשמתו צרורה תהיה Be-Zror Ha-Chaim Nisjmato Zerura TehjeIn de Bundels des Levens zal zijn Ziel gebundeld zijn      

ב”ח בקור חולים Biekoer Cholim Ziekenbezoek

ב”ט בשם טוב Besjeem Tov Te goedernaam

ב”כ בן כבוד Ben Kewod Zoon van de geëerde ….

ב”ר בן רבי Ben Rabbi Zoon van rabbi

באב”ה באלף בחול המועד Be-Alef Chol Ha-Moeedop de eerste van de     tussendagen

בג”ע א”ס בגן עדן אמן סלה Be-Gan Eden Ameen Sella In het Hof van Eden, Ameen Sela

בה”ח בן החבר Ben Hachaweer De zoon van de Choweer

בכ”ג בכבוד גדול Be-Kawod Gadol Met grote eer

בכ”ה בן כבוד האדון Ben Kewod Ha-Adon Zoon van de geëerde heer …

בכ”ה בן כבוד הרב Ben Kewod Ha-Rav Zoon van de geëerde rabbijn …

במהור”ר בן מורנו הרב ורבנו רבי Ben Morenoe Ha-Rav We-Rabenoe Rabbi Zoon van onze leraar en onze rabbijn rabbi      

בני’ בניה Baneejha Haar kinderen

בע’ בערב Ba-Erev s’avonds

בעי”כ בערב יום כיפור Be-Erev Jom Kipoer op de vooravond van Jom Kipoer

בעש”ק בערב שבת קודש Be-Erev Sjabbat Kodesj op de vooravond van de Sjabbat/     op vrijdag

בש”ט בשבת קודש Be-Shabbat Kodesj Op de heilige Sjabbat

ג”ח גמילות חסדים Gemiloet Chassadiem liefdadigheid

ג”כ גם כן Gam Keen Eveneens

ד”ח ד’ חול Dalet Chol Op de 4e tussendag van …

דח”נ ד’חסד נצח DeChesed Netzach In Eeuwige Rechtvaardigheid

דח”נ ד’ חברת נשים DeChewrat Nasjim van het vrouwencollege

דח”ק ד’ חברה קדישא DeChewra Kadiesja van het begrafeniscollege

דחה”מ ד’חול המועד DeChol Ha-Moeed Op de tussendagen van …

דחו”ה ד’ חול המועד DeChol Ha-Moeed Op de tussendagen van …

דק”ק ד’קהילה קדושה DeKehiela Kedosja Van de heilige gemeente

ד’ר”ה ד’ ראש השנה DeRosj Ha-Sjana Op Rosj Ha-Sjana

דר”ח ד’ ראש חודש DeRosj Chodesj Aan het begin van de maand

ה’ הלך Halach ging heen

ה”ה האדון הנכבד Ha-Adon Ha-Nichbad De geëerde heer

ה”ל הלך לעולמו Halach Le’olamo Ging naar zijn eeuwigheid

ה”מ האשה מרת Ha-iesja Marat Mevrouw …

ה”ר הושענה רבא Hosjanna Rabba Hosjanna Rabba

הב”ה הבחור הנכבד Ha-Bachoer Ha-Nichbad De geëerde jongeman

הבת’ הבתולה Ha-Betoela De maagd/jongedame

הג’ הגביר Ha-Gewier De gewichtige man (eretitel)

הה”ר האדון הנכבד רבי Ha-Adon Ha-Nichbad Rabbi De geachte heer rabbi

הח”ר החבר רבי He-Chaweer Rabbi De Choweer (eretitel) rabbi

הי”ד השם ינקום דמו Ha-Sjeem Jinkom Damo God zal zijn bloed wreken

הל”ע הלך לעולמו Halach Le’olamo Ging naar zijn eeuwigheid

המ”כ הובאה מנוחתה כבוד Hoeweha Menoechata Kawod Zij werd eervol naar haar     rustplaats gedragen

הנ”מ הנולד מן Ha-Nolad Min Geboren uit …

הר”ש הראש של Ha-Rosj Sjel Het hoofd van …

הר”ש הרב של Ha-Rav Sjel De rabbijn van …

והמ”כ והיתה מנוחתה כבוד We-Haita Menoechata Kawod En zij zal rusten in ere

וולל”ה ותנוח ותעמוד לגרלך לקץ הימין We-Tanuach We-Taamod Le-Goralcha Le-Ketz Ha-Jamien En ruste en sta voor je lot aan het einde der dagen.      

וי”א וירא אלהים Wa-Jeree Elohiem Godvrezend

ולמע”ט ולמעשים טובים We-Lemasiem Toviem En voor goede

”כ ומובאת כבוד Oemoewaat Kawod Hij werd in ere (ten grave) gebracht

וע”פ וערב פסח We-Erev Pesach En op de vooravond van Pesach

וש”א ושם אמו We-Sjeem Iemo En zijn moeder’s naam was …

ז”ל זכרונו לברכה Zichrono Livracha Zijn aandenken zij tot zegen

זצ”ל זכרון צדיק לברכה Zichron Zadik Livracha Het aandenken van een     rechtvaardige zij tot zegen

ח”ק חברה קדישא Chewra Kadiesja Begrafeniswezen/college

חה”מ חול המועד Chol Ha-Moeed De tussendagen

טו”ב 17 To”v = 17 17

י”א ירא אלהים Jeree Elohiem Godvrezend

יה”כ יום הכפורים Jom Ha Kipoeriem Jom Kipoer

יע”א יגן עליו אלהים Jageen Alaw Elohiem Moge God hem behoeden

יצו’ ישמרהו צורו וגואלו Jisjmerehoe Tsoero We-Go’alo Moge God hem behoeden en verlossen     

יר”א יראת אלהים Jiraat Elohiem Godvrezend

יר”ה ירום הודה Jaroem Hoda Moge haar pracht worden verheven

ישיעמה”ן יבוא שלום ינוח על משכבו הולך נכחו Jawo Sjalom Januach Al Miesjkawo Holech Nochecho Hij kome in vrede; ruste op zijn slaapstede, en kome in oprechtheid

כ’ כבוד Kewod De geeerde …

כ”ה כבוד האדון Kewod Ha-Adon De geëerde heer …

כ”ט כאן טמונה Kaan Temoena Hier ligt verborgen

כ”נ כאן נקבר Kaan Nikbar Hier werd begraven

כ”ץ כהן צדק Kohen Tsedek Een rechtvaardige priester

כה”ר כבוד הרב Kewod Ha-Rav De geëerde rabbijn

כהר”ר כבוד הרב רבי Kewod Ha-Rav Rabbi De geëerde rabbijn rabbi …

כמ”ר כבוד מר רבי Kewod Mar Rabbi De geëerde heer rabbi …

כש”ת כבוד שם תפארתו Kewod Sjeem Tifarto Eer zij zijn edele naam

כשת”י כבוד שם תפארתו יהיה Kewod Sjeem Tifarto Jehijee zijn edele naam worde geeerbiedigd

ל’ לעולמו Le-Olamo Naar zijn eeuwigheid

ל”ע לבריאת עולם Livriat Olam Volgens de schepping van de wereld

לב”ע לבריאת עולם Livriat Olam Volgens de schepping van de wereld

לבה”כ לבית הכנסת Le-Weeth Ha-Kneset Naar de Synagoge

לח’ לחודש Le-Chodesj In de maand …

לי”א ליראת אלהים Le-Jiraat Elohiem Van Godsvrees

לע’ לעולמו Le-Olamo Naar zijn eeuwigheid

לפ”ק לפרט קטן Le-Perat Katan Volgens de korte jaartelling

לש”ש לשם שמים Le-Sjeem Sjamajim Terwille van de hemel (= zonder vergoeding)

מ’ מרת Marat Mevrouw …

מה”ו מורנו הרב Morenoe Ha-Rav Onze leraar en rabbijn

מו”ר מורנו ורבנו Morenoe We-Rabenoe Onze leraar en rabbijn

מוהר”ר מורנו הרב רבי Morenoe Ha-Rav Rabbi Onze leraar en rabbijn rabbi …

מח”ק מחזיקי קודש Machziekei Kodesj Behoeder van het heiligdom

מח”ק מחברי חברה קדישא Me-Chawerei Chewra Kadiesja      Een lid van de begrafeniscollege

מלד”ת מצוה לקיים דברי המת Mitzwa Le-Kajem Divree Ha-Meth Het is een plicht de geboden van de overledene na te komen      

מק”ק מקהילה קדושה Me-Kehilla Kedosja Van een heilige gemeente

מש”ק מוצאי שבת קודש Motsa’ee Sjabbat Kodesj Zaterdagavond

נ”ע נשמתה עדן Nisjmata Eden Haar ziel is in het paradijs

נ”ע נשמתו עדן Nisjmato Eden Zijn ziel is in het paradijs

נבע”ת נשמתו בגן עדן תנוח Nisjmato Be-Gan Eden Tanoeach Moge zijn ziel in het paradijs rusten      

נבע”ת נשמתה בגן עדן תנוח Nisjmata Be-Gan Eden Tanoeach Moge haar ziel in het paradijs rusten      

נו”נ נכד ונין Neched We-Nien Kleinkind en achterkleinkind

נע”ר נפלה עטרת ראשם Nafla Ateret Rosjam Hun kroon is gevallen

נפ’ נפטרה Nifter aIs overleden

נתב”א נשמתו תנוח בגן עדן אמן Niesmato Tanuach Be-Gan Eden Amen      Zijn ziel zal rusten in het Paradijs Amen

סג”ל סגן לויא Segan Levia Leviet

ע’ ערב Erev (voor)avond

ע”ה עליו השלום Alav Ha-Sjalom Vrede zij met hem

ע”נ עלתה נשמתה Alta Nisjmata Haar ziel steeg (ten hemel)

ע”פ ערב פסח Erev Pesach De vooravond van/dag voor Pesach

ע”ש ערב שבת Erev Sjabbat De vooravond van/dag voor de Sjabbat

עי”ט ערב יום טוב Erev Jom Tov De vooravond van/dag voor een feestdag

עי”כ ערב יום כיפור Erev Jom Kipoer De vooravond van/dag voor Jom Kipoer

עיע”י עליון ישמור ערש יצועי Elion Jisjmor Eres Jetzuie De Allerhoogste zal mijn legerstede behoeden

ער”ה ערב ראש השנה Erev Rosj Ha-Sjana De vooravond van/dag voor Rosj Ha-Sjana

ער”ח ערב ראש חודש Erev Rosj Chodesj De vooravond van/dag voor de nieuwe maand

עש”ק ערב שבת קודש Erev Sjabbat Kodesj De vooravond van/dag voor de heilige sjabbat

עשמע”י עם שאר מתי עירנו Iem Sjaar Metei Ierenu Met de overige doden van onze stad

עשצו”צ עם שאר צדיקים וצדיקות Im Sjaar Zadikim Ve-Zadikot Met de overige rechtvaardige mannen en vrouwen

פ’ פרשת Parasjat De wekelijkse gedeelte van de Thora

פ”ד פאן דע Van de Van de

פ”ה פה הקבר Po Ha-Kewer Hier is het graf

פ”ה פה המקום Po Ha-Makom Hier is de plaats

פ”ו פרנס ומנהיג Parnas Oe-Manhieg Bestuurder en voorzitter

פ”ט פה טמון Po Tamoen Hier is

”נ פה נקבר Po Nikbar Hier werd begraven

פ”צ פה צפון Po Tsafoen Hier is verborgen

פ”ת פה תנוח Po Tanoeach Hier rust

פו”מ פרנס ומנהיג Parnas Oe-Manhieg Bestuurder en voorzitter

צ”ל ציון לנפש Tsijoen Le-Nefesj Teken voor een ziel

צ”צ צורכי צבור Zorchei Zibur De behoeften der gemeente

צע”ל צדקתו עומדת לעד Zitkato Omedeth La-Aad Zijn rechtvaardigheid zal in eeuwigheid  standhouden

ק’ קודש Kodesj Heilig

ק”ק קהילה קדושה Kehila Kedosja Heilige gemeente

ר’ רב Rav Rabbijn

ר’ ראשון Risjon Eerste

רא”י רועה אבן ישראל Roee Ewen Israel Een herder, een steen Israels

ר”ה ראש השנה Rosj Ha-Sjana Rosj Ha-Sjana

ר”ח ראש חודש Rosj Chodesj De eerste van de maand

ש”א שם אמה Sjeem Imma De naam van haar moeder was …

ש”ל שהלכה לעולמה Sje-Halcha Le-Olama Zij ging naar haar eeuwigheid

ש”ץ שליח צבור Sjeliach Tsiboer Vertrouweling van de gemeenschap

ש”ק שבת קודש Sjabbat Kodesj De Heilige Sjabbat

שו”ב שוחט ובודק Sjochet Oe-Bodek Ritueel slachter en opzichter

שק”פ שבת קודש פרשת Sjabat Kodesj Parasjat De Heilige Shabbath van de wekelijkse portie

שרר”ו שרה רבקה רחל ולאה Sara Rivka Rachel Ve-Lea Sara,Rebbeca, Rachel & Lea

תולל”ה תנוח ותעמוד לגרלך לקץ הימין Tanuach Ve-Taamod Le-Goralcha Le-Ketz Ha-Jamin Ruste en sta voor je lot aan het einde der dagen.      

תמ”כ תהיה מנוחתו כבוד Tehiee Menoechato Kawod Hij ruste in ere

תמ”ך תהיה מנוחתו כבוד Tehiee Menoechato Kawod Hij ruste in ere

תמ”ש תהי מנוחתו שלום Tehi Menoechato Sjalom Hij ruste in vrede

תנצב”ה תהיה נשמתו צרורה בצרור החיים Tehije Nisjmato Tseroera Bitsror Hechajiem Moge zijn/haar ziel gebonden worden in de bundel der levenden